1919թ. ամռանն ու աշնան սկզբին Հայաստանի տարբեր շրջաններում բռնկված թաթարական ապստամբությունները մեկ ընդհանուր ռազմական նպատակի էին ծառայում՝ Հայաստանի հնարավորինս շատ շրջաններ կտրել եւ միացնել Թուրքիային ու Ադրբեջանին։
Ոգևորված Ղարաբաղում իր հաջողություններից՝ Ադրբեջանի իշխանությունները համոզված էին, որ ուժային եղանակով հնարավոր կլինի լուծել նաեւ Զանգեզուրի հարցը, որն Ադրբեջանի համար ուներ ռազմավարական մեծ նշանակություն։ Զանգեզուրը հպատակեցնելու դեպքում բացվում էր ցամաքային կապը Նախիջեւանի հետ, իսկ այնտեղից՝ դեպի Թուրքիա եւ Հայաստանի հարավի թաթարաբնակ շրջաններ։ Այդ կապն Ադրբեջանին անհրաժեշտ էր ինչպես աշխարհաքաղաքական հեռահար ծրագրերի իրականացման, այնպես էլ անվտանգության ապահովման համար։
Հայ-ադրբեջանական հակասությունները կարգավորելու համաժողովը պետք է հրավիրվեր 1919թ. նոյեմբերի 2-ին. այսպիսի նախնական պայմանավորվածություն էին ձեռք բերել Հայաստանի ու Ադրբեջանի ղեկավարները:
Սակայն նոյեմբերի 5-ին սկսված հարձակումը ամբողջությամբ փոխում է իրավիճակը։ Ադրբեջանական լայնածավալ հարձակումը Զանգեզուրի ուղղությամբ սպառնում էր ապակայունացնել իրավիճակը ողջ Անդրկովկասում, ինչն առաջացնում է ամերիկյան, բրիտանական եւ վրացական դիվանագիտական շրջանակների մտահոգությունը։
Թեև նոյեմբերի 23-ի հայ-ադրբեջանական համաձայնագիրը նախատեսում էր ռազմական գործողությունների լիակատար դադարեցում, ամսվա վերջին ադրբեջանցիները շարունակում էին մարտական գործողությունները։
1919թ․ նոյեմբերի 25-30-ը մի քանի հարձակում է տեղի ունենում Սիսիանի ուղղությամբ, որոնք բոլորն էլ անհաջող ավարտ են ունենում։
Չհրաժարվելով Զանգեզուրը գրավելու մտադրությունից՝ Ադրբեջանը փորձում էր հնարավոր բոլոր միջոցներով իրեն ենթարկել հայկական այդ անառիկ երկրամասը։
Նոյեմբերի վերջին Ողջիի ձորի մարտերից ու պարտությունից հետո Ադրբեջանը դիվանագիտական նոտաներ ու գրություններ էր հղում ինչպես Հայաստանի կառավարությանը, այնպես էլ Միացյալ Նահանգների ու Բրիտանիայի ներկայացուցիչներին՝ բողոքելով հայերի հարձակողական գործողությունների դեմ։
Մինչ դիվանագիտական գրագրությունները շրջանառվում էին Երեւանից Թիֆլիս, ապա Բաքու եւ հակառակ ուղղությամբ, Զանգեզուրի ինքնապաշտպանության ուժերը ձեռնարկում են հաջորդ՝ խոշոր ռազմական գործողությունը՝ Գեղվա ձորի ազատագրումը թուրքական եւ ադրբեջանական զինյալներից ու ավազակախմբերից։
Գեղվա ձորը Ողջիից հետո ամենավտանգավոր շրջանն էր, որի թաթարական գյուղերը գրեթե երկու տարի ահ ու սարսափի մեջ էր պահում հայ բնակչությանը: Թաթարներն այդ գյուղերը վերածել էին ռազմական ճամբարի, որտեղ արական սեռի բնակչության գրեթե միակ զբաղմունքը պատերազմն էր ու թալանը։
1918թ. հուլիսին Գեղվա ձորում թաթարները կոտորել էին Նախիջեւանից Զանգեզուր հեռացող շուրջ 2 000 հայի։
Նժդեհը, հետախուզելով Գեղվա ձորի առանձնահատկությունները, եզրակացնում է, որ սովորական մարտավարությամբ այն գրավել անհնար է։ Անառիկ ժայռերը գրեթե անիմաստ էին դարձնում սովորական հրաձգային զինատեսակների կիրառությունը, հատկապես երբ հայկական ուժերը սակավաթիվ էին, իսկ զինամթերքը՝ սահմանափակ։ Լավ ամրացված դիրքեր ունեցող թաթարները քիչ ուժերով կարող էին մեծ կորուստներ պատճառել եւ երկար դիմադրել հայերին՝ այդ ընթացքում անընդհատ օգնություն ստանալով Ադրբեջանից։
«Հրացանը չէր, որ պիտի մաքրեր այդ հեքիաթային ձորը։ ...Մի բնական ամրություն, ուր թշնամին հնարավորություն ունի, կռվի շաբլոն ձեւերի կիրարկման դեպքում, ամենաչնչին ուժերով դիմադրելու հարձակվող տասնապատիկ մեծ մարտական միավորներին։ Վերջապես, ուր լեռները թողնելուց հետո նա կարող է դիմադրություն ցույց տալ նաեւ անդնդախոր ձորերի մեջ, ուր մտնել, ապավինած միայն հրացանին, կնշանակի գերեզման գտնել»,- գրում էր Նժդեհը։
1919թ. նոյեմբերի 30-ին Նժդեհը տալիս է հարձակման հրամանը.
«Զինվորնե՛ր, թշնամու ցանկությամբ սկսվում է մեր արշավանքը, մեր խաչակրաց արշավանքը Գեղվա Ձորի դեմ:
Վաղը, երբ ձեր խենթ գրոհներից եւ զարկերից թշնամին շշմած կթողնի իր գյուղերը, ձեզ կողջունեն մեր հինավուրց, այսօր թշնամու կողմից պղծված բերդերի եւ վանքերի ավերակները:
Վաղը, երբ այդ ձորում կլսվի ձեր ոտների ձայնը, ձեր զենքերի շաչյունը, հայ գերիները, Քեյֆաշենիբեգերի շնաբարո կրքերի առարկան դարձած հայ կանայք ծնկաչոք կաղոթեն ձեր զենքի հաջողության համար:
Վաղը, երբ քաջերդ Աջիբաջ հասաք, հիշե՛ք Խալիլբեգյան սեւ օրերը, երբ այս գյուղի մոտ թշնամին բարբարոսաբար մորթոտեց երկու հազարի չափ օսմանյան սրից ճողոպրած հայ կին ու երեխաներ: Ասում են, այժմ այնտեղ մի ամբողջ ձոր լիքն է կմախքներով, գանգերով, ուր հաճախ հյուր են գալիս Գեղվա Ձորի շներն ու գիշատիչները:
Հիշե՛ք այդ եւ եղե՛ք անխնա ձեզ դիմադրողների նկատմամբ, ասպետ եւ մարդ եղե՛ք կանանց, երեխաների եւ ծերերի նկատմամբ:
Ուրեմն, հառա՜ջ, մեզ հետ Աստված եւ Դավիթբեգի վրիժակ հոգին»:
Ղափան-Գենվազ-Գողթանի ռազմական ուժերի հրամանատար՝ ՆԺԴԵՀ
Թաթարների պաշտպանությունը ճեղքելու նպատակով Նժդեհը մեկ վաշտով շարժվում է դեպի Չիմանդաղ, ապա՝ Հալիձոր՝ իր հետ տանելով պայթուցիկ տակառները։ Եվս մի խումբ մարտիկներ Ղզղալայից պետք է գրոհեին թշնամու թիկունքը։ Գարեգին Նժդեհն այսպես է նկարագրում այդ մեծ կռիվը.
«Որոշված ժամին Ղզղալայից մթության մեջ գծագրվում է պայմանական նշանը՝ «ուժանակային խաղը»։ Գրեթե միաժամանակ Հալիձորի եւ Ղզղալայի դիրքերից հսկայական դղրդյունով ու գոռոցով դեպի ձորերն են գահավիժում տասի չափ պայթուցիկ տակառներ։ Տրվում է գրոհի հրամանը։
Դեկտեմբերի 7-ին հայկական ուժերը վերցնում են Գեղվա ձորի վերջին՝ Աջիբաջ գյուղը։ Ադրբեջանցիներն ունենում են հարյուրավոր սպանվածներ ու վիրավորներ։
Հայկական ուժերը փառահեղ հաղթանակ են տանում։
---------------------------------------
Քարտեզում բարակ կարմիր գծով ներկայացված է Գեղվաձորը։ Գեղի գետը հանդիսանում է Ողջի գետի վտակներից։ Սկիզբ է առնում Զանգեզուրի լեռնաշղթայից՝ Կապուտջուղի փեշերից։
Հաստ կարմիրով ներկայացված է հին ճանապարհը, որը ժամանակին Ղափանը կապում էր Գողթն գավառի և Նախիջևանի հետ։
---------------------------------------
Գեղվաձորի թաթարական այս գյուղերը՝ մինչև Աջիբաջ, ավարառու կյանք էին վարում, ժամանակ առ ժամանակ արշավելով Ղափանի, Քաջարանի, Մեղրիի հայաբնակ գյուղերի վրա՝ թալանի ենթարկելով դրանք և կոտորելով տեղի հայ խաղաղ բնակչությանը։
---------------------------------------
Գարեգին Նժդեհի Գեղվաձորի արշավանքի շնորհիվ տեղի թաթարները վռնդվեցին Սյունիքից, իսկ Գեղվաձորը բնակեցվեց իր բնիկ տերերով՝ հայերով և միացվեց Սյունիքին։
Տե՛ս Սիմոնյան Ա., Զանգեզուրի գոյամարտը 1917– 1921թթ., Երևան, 2017
---------------------------------------
🗺 Գեղվա ձոր
#Սովորենք_պատմությունից
#Զանգեզուրի_Դյուցազնամարտը
#Գարեգին_Նժդեհ
#Գեղվա_ձոր
#Սյունիք
Присоединяйтесь к ОК, чтобы посмотреть больше фото, видео и найти новых друзей.
Нет комментариев