Предыдущая публикация
Назаранка Людміла Станіславаўна
НЁМАН - СТУЖКА МЯСЦОВАЙ ГІСТОРЫІ
Нёман у межах нашага маленькага гарадка - мізэрная частка ўсёй ракі. Але Нёман у гісторыі Стаўбцоўскага краю заўсёды быў больш, чым проста водная артэрыя. Жыхары прыбярэжных тэрыторый спакон вякоў не толькі імкнуліся падпарадкаваць сабе Нёман фізічна, функцыянальна, але і любілі, шкадавалі яго, называлі Бацькам. (Фота №1).
Калі спытаць сучаснага жыхара Стоўбцаў пра значэнне Нёмана ў яго жыцці, першае, што ён адзначыць - прыгажосць ракі, а ўжо потым магчымасць пасядзець на беразе з вудай або адпачыць і выкупацца ў спякоту. Эканамічны складнік Нёмана ў цяперашні час цалкам выключаны. Рака больш не з'яўляецца і транспартнай артэрыяй, якой была да 1940-х гадоў.
ВЫКАРЫСТАННЕ НЁМАНА Ў ГАСПАДАРЧЫХ МЭТАХ
Яшчэ ў XIV ст., калі Еўропе на пабудову караблёў тэрмінова спатрэбіўся мачтавы лес, пацягнуліся па Нёмане плыты, якімі кіравалі адважныя плытагоны, аж да Балтыйскага мора. Складанымі былі ўмовы навігацыі. Цяжкасці стварала звілістае нёманскае рэчышча з камяністымі перакатамі і парогамі. Асобныя ўчасткі ракі ўлетку пакутавалі ад мелкаводдзя. Аднак усе гэтыя праблемы не сталі непераадольнай перашкодай для інтэнсіўнага транспартна-гандлёвага асваення Нёмана, як у часы Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай, так і ў часы Расійскай імперыі.
Цэны на зерне ў Еўропе былі высокімі, таму яго экспарт быў вельмі выгадным. Па берагах Нёмана пачалі з’яўляцца мястэчкі, як своеасаблівыя зборныя пункты сельскагаспадарчай прадукцыі дзеля адпраўкі яе потым вадой праз Балтыку па прызначэнні. Так і Стоўбцы з’явіліся, як транзітнае мястэчка, невялікі цэнтр мясцовага гандлю, месца вырабу віцін, ботаў і іншых плаўсродкаў. У гэты перыяд на беразе Нёмна ў Стоўбцах было каля 20 дзяржаўных і амаль столькі ж прыватных збожжасховішчаў. Экспартная прадукцыя: збожжа, дрэва, дзёгаць, шкіпідар; а з балтыйскіх партоў сюды прывозілі соль, селядцы, мэблю, напоі, цукар, касцяную муку, алей, каланіяльныя тавары, сельскагаспадарчыя машыны, жалезныя вырабы, бавоўну, волава, свінец, пражу і г.д.
Сама назва паселішча магла пайсці ад берагавых драўляных слупоў, да якіх прывязвалі лодкі, віціны, што трымалі курс па рацэ. Нездарма на гербе Стоўбцаў і Стаўбцоўскага раёна сёння мы бачым стылезаваную віціну. Даведнікі даюць аб віціне наступныя звесткі: “Віціна - рачное хадавое судна, плавае па Нёману і вялікіх яго прытоках і якое служыць пераважна для перавозкі.(Фота №2). Віціна даўжынёю 23 саж., шырынёю 3 саж., мае ўсадку без грузу ¾ арш. і з грузам 2 арш., падымае грузу да 10000 пудоў і можа служыць 8 гадоў; на ім звычайна 16 чалавек рабочых.” Ад Стоўбцаў да Прусіі віціны даплывалі за 20-26 дзён.
Калі спытаць сучаснага жыхара Стоўбцаў пра значэнне Нёмана ў яго жыцці, першае, што ён адзначыць - прыгажосць ракі, а ўжо потым магчымасць пасядзець на беразе з вудай або адпачыць і выкупацца ў спякоту. Эканамічны складнік Нёмана ў цяперашні час цалкам выключаны. Рака больш не з'яўляецца і транспартнай артэрыяй, якой была да 1940-х гадоў.
ВЫКАРЫСТАННЕ НЁМАНА Ў ГАСПАДАРЧЫХ МЭТАХ
Яшчэ ў XIV ст., калі Еўропе на пабудову караблёў тэрмінова спатрэбіўся мачтавы лес, пацягнуліся па Нёмане плыты, якімі кіравалі адважныя плытагоны, аж да Балтыйскага мора. Складанымі былі ўмовы навігацыі. Цяжкасці стварала звілістае нёманскае рэчышча з камяністымі перакатамі і парогамі. Асобныя ўчасткі ракі ўлетку пакутавалі ад мелкаводдзя. Аднак усе гэтыя праблемы не сталі непераадольнай перашкодай для інтэнсіўнага транспартна-гандлёвага асваення Нёмана, як у часы Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай, так і ў часы Расійскай імперыі.
Цэны на зерне ў Еўропе былі высокімі, таму яго экспарт быў вельмі выгадным. Па берагах Нёмана пачалі з’яўляцца мястэчкі, як своеасаблівыя зборныя пункты сельскагаспадарчай прадукцыі дзеля адпраўкі яе потым вадой праз Балтыку па прызначэнні. Так і Стоўбцы з’явіліся, як транзітнае мястэчка, невялікі цэнтр мясцовага гандлю, месца вырабу віцін, ботаў і іншых плаўсродкаў. У гэты перыяд на беразе Нёмна ў Стоўбцах было каля 20 дзяржаўных і амаль столькі ж прыватных збожжасховішчаў. Экспартная прадукцыя: збожжа, дрэва, дзёгаць, шкіпідар; а з балтыйскіх партоў сюды прывозілі соль, селядцы, мэблю, напоі, цукар, касцяную муку, алей, каланіяльныя тавары, сельскагаспадарчыя машыны, жалезныя вырабы, бавоўну, волава, свінец, пражу і г.д.
Сама назва паселішча магла пайсці ад берагавых драўляных слупоў, да якіх прывязвалі лодкі, віціны, што трымалі курс па рацэ. Нездарма на гербе Стоўбцаў і Стаўбцоўскага раёна сёння мы бачым стылезаваную віціну. Даведнікі даюць аб віціне наступныя звесткі: “Віціна - рачное хадавое судна, плавае па Нёману і вялікіх яго прытоках і якое служыць пераважна для перавозкі.(Фота №2). Віціна даўжынёю 23 саж., шырынёю 3 саж., мае ўсадку без грузу ¾ арш. і з грузам 2 арш., падымае грузу да 10000 пудоў і можа служыць 8 гадоў; на ім звычайна 16 чалавек рабочых.” Ад Стоўбцаў да Прусіі віціны даплывалі за 20-26 дзён.
У віціне былі даволі вялікія падпалубныя пакоі. У пярэдняй частцы знаходзіўся пакой для прыслугі і кухні, у сярэдзіне - тавары, а на карме пакой для кіраўніка. Звычайна пакой кіраўніка быў вельмі сціпла абсталяваны, калі віціна ішла ва Ўсходнюю Прусію. На зваротным шляху гэты ж пакой змяняўся да непазнавальнасці: ён быў пакрыты дарагімі дыванамі, устаўлены шыкоўнай мэбляй. І ўсё таму што з прадметаў, якія выкарыстоўваліся для яго аздаблення, не бралі плату на мяжы. На самай справе, усе гэтыя рэчы прадаваліся па вяртанні дадому.
Аднак спачатку трэба было ўзяць груз на адваротны курс па Нёмане. Асновай цягі ўніз па плыні былі жэрдкі, уверх судны цягнулі канатамі віціннікі (падобна да бурлакоў). Праўда, карабель быў значна лягчэйшым, але моцную плынь Нёмана можна было пераадолець толькі пры дапамозе фізічных намаганняў і, калі былі спрыяльныя ўмовы, пры дапамозе ветразя. Цягнулі віціну з дапамогай трывалай вяроўкі –каната ( бичевы), які мацаваўся за мачту, альбо за спецыяльны шост.
У ХІХ - пачатку ХХ ст. на Нёмне часта можна было ўбачыць наступнае відовішча: дзесяць і больш сялян цягнуць віціну па рацэ, ідучы ўздоўж берага і спяваючы сумную песню. Віціннікі ішлі басанож, дапамагаючы сабе доўгімі кіямі. Праца іх, зразумела, была вельмі цяжкай. Толькі калі пачынаў падымацца патрэбнага напрамку вецер, рулявы на віціне станавіўся на ветразі і віціннікі маглі адпачыць. Вецер змяняўся, яны зноў закідвалі канат за шлейкі і ішлі ў нагу. (Фота № 3). ”Берагавая паласа, па законе ў 10 саж. шырыні ўздоўж суднаходных рэк, павінна была заставацца свабоднай для ўсіх патрэб суднаходства. Але вось з гэтай паласой і здаралася як раз бяда для простага працавітага люду. Уладальнікі прыбярэжных земляў не ўтрымлівалі яе ў належным стане. І нават чыноўнікам з міністэрства шляхоў зносін, якія спрабавалі аднавіць справядлівасць, мясцовыя ўлады заўсёды давалі адзін і той жа адказ: затрымак грузу на Нёмане па прычыне дрэннага стану прыбярэжнай паласы ніколі не было. Але толькі адны Віціннікі, якіх купцы не бралі на працу маладзей за 20 і старэй за 48 гадоў, ведалі сапраўдную цану таго, што называлася своечасовай дастаўкай тысяч і тысяч пудоў самага рознага грузу….Нёманскіх бурлакоў рацыён у сярэдзіне XIX стагоддзя багаццем не песціў. На кожнага ў дзень: 3 фунта добра выпечанага хлеба з «дастатковай колькасцю солі» і два разы на дзень поліўка - негустая каша ці капуста з салам або сланечнікавым алеем. У нядзелі і святочныя дні - мясная або рыбная порцыя па 1 фунту на чалавека. Такім вось было меню ў узнагароду за бурлацкую долю.”
Як плаўсродкі, адпаведныя даволі нізкай вадзе Нёмана, сотні віцін і стругаў ўдзельнічалі ў водных бітвах яшчэ з крыжакамі (1313-14 гг.). Аб гэтым піша першы гістарыёграф Вялікага княства Літоўскага Мацей Стрыйкоўскі ў сваіх хроніках. (“Хроніка польская, літоўская, Жмудскага і ўсёй Русі”). Віціны будаваліся да канца 19 стагоддзя ў Магільным, Мікалаеўшчыне, Новым Свержані і Стоўбцах, прыблізна каля каля 30 віцін і батаў у год. Яны плавалі выключна па Нёмане і прытоках.
Дзякуючы віцінам, з даўніх часоў усталёўваліся сталыя гандлёвыя сувязі з заходнееўрапейскімі краінамі. Вось толькі выгадны гандаль не ішоў на карысць працаўнікам, не багацеў наш край. Выдатны польска-беларускі паэт Уладзіслаў Сыракомля ў 1853 г. у сваіх “Вандроўках па маіх былых ваколіцах” піша:“Адсутнасць капіталаў у гандляроў, адсутнасць духу прадпрымальніцтва ў грамадзян, адсутнасць добрых рамеснікаў, якія маглі б спрасціць старасвецкую канструкцыю саміх суднаў (хаця б прыстасавалі да іх сілу пары), нарэшце, нежаданне спраміць крутое карыта Нёмана і зрабіць карту меляў, карчоў, камянёў і схаваных пад вадой глыбаў, — усё гэта трымае яшчэ тутэйшы гандаль у тым стане, у якім быў ён у нашых далёкіх продкаў.” І Сыракомля меў рацыю, калі усхваляў даўнія часы. Да прыкладу: «З 1703 г. захавалася нам паведамленне аб двух купцах яўрэях са Стоўбцаў, якія вазілі тавары на Крулявец і такім спосабам праводзілі вадой велькія транспарты солі. “Адна з такіх “сольных” акцый разам з фрактам дала гэтым купцам даход у 15, 549 злотых.”
Нёман, як транспартна-гандлёвая артэрыя “працаваў” амаль да падзей Першай Сусветнай вайны. Пасля адкрыцця чыгункі ў канцы 19 ст. рачны гандаль пачаў здаваць пазіцыі. Між тым, цікава адзначыць, што будаўніцтва лодак на Нёмане ў Стоўбцах у 1917 г. яшчэ адбывалася. Аб гэтым сведчыць статыстычная справаздача рускай арміі.
На нямецкім здымку Стоўбцаў, зробленым ў тым жа 1917, (Фота №4) мы бачым больш сотні лодак. Пасля ваенных дзеянняў з’явіліся новыя межы, а Нёман перасёк сваёй плынню адразу чатыры краіны, якія ва ўмовах вайны і пасляваеннай нястачы не спяшаліся аб чым-небудзь дамаўляцца. На Нёмане, больш у яго нізоўі, на суднах пачалі з’яўляццапаравыя рухавікі. Плаванне па Нёмане стала меньш небяспечным, камфортным і меньш залежыла ад прыроды, як у выпадку з лодкамі і плытамі. Пачуўшы сігнал цеплахода, хлопцы з прынёманскіх паселішчаў беглі ўбачыць новы цуд чалавечай тэхнічнай думкі. Старажыл У. Л. Несялоўскі таксама ўспамінаў, што дзіцем бачыў на Нёмане параход, які прыплыў з Любчы.
Следующая публикация
Комментарии 22
Беларуская палiчка
Уладзiмiр Кiсялёу
Наднёманскiмi пуцявiнамi