Предыдущая публикация
Хирадгароӣ шеваи асосии хурофазудоӣ
Яке аз муҳимтарин шохисҳои инсонӣ, ки ӯро дар баробари махлуқоти дигар мутамоиз мегардонад ин соҳиби ақлу хирад будани инсон аст. Тавассути хирад бо роҳи таҷриба намудан, ҷудо кардан ба ҷузвҳои ҳаводисро мавриди омӯзиш қарор додан пасон онҳоро ҷамъбаст намуда хулосабарориву натиҷагирӣ кардан, тавонистааст ба инсонҳо муаммои падидаю ҳодисаҳоро боз намояд. Қонунмандии онҳо ва ҷиҳатҳои гуногуни химиявию физикиро ошкор созад ва айнияти падидаҳо ва ашёҳоро он тарве ки мавҷуданд барои мо бозгӯ кунад. Яъне дар ин ҳолат салоҳияти тамоми ин раванд бар души хирад ва ақли одамӣ аст. Дастгоҳи хиради инсон тавассути афзори мантиқӣ дурӯғро аз рост, ҳақиқатро аз иштибоҳ ва айниятро аз хаёл ҷудо месозад. Дар баробари ин ҳодисаҳоро нақд мекунад. Ҷӯёию пуёии хирад имкон медиҳад, ки инсон сари ҳар амал таваққуф кунад, андеша намояд ва паҳлӯҳои гуногуни хусусият ва вижагиҳои як падидаро ошкор созад. Қонеъ набудан ба боварҳои содда ва тахаюлгароӣ инсонҳоро савқ ба самти боз ҳам бештар дарёфт намудани воқеъияти падидаю ҳодисаҳо равона намудааст. Инсонҳо бо ошкор сохтани қонунмандӣ ва хусусиятҳои бунёдии ҳодисаю воқеаҳо тавонистаанд онҳоро идора намоянд ва аз ин ҳодисаю воқеаҳо бар суди хеш ҷиҳати боз ҳам беҳтару хубтар намудани сатҳу сифати зиндагии худ истифода намоянд. Мушкилоти зистии хешро саҳлу содда намоянд. Ба ҷаҳон ба назари воқеъӣ нигаранд ва барои ҳалли ҳар гуна мушкилӣ ба худ яъне ба нерӯи ақлу хиради инсонӣ такя намоянд. Маҳз такя намудан бо хирад сабаби ба вуҷуд омадани даврони нави аврупоӣ гардид ва ҷаҳонбинию ҷаҳонфаҳмии илмие, ки тавонист кишварҳои имрӯзаи ҷаҳонро ба пояи тамаддуни навин барад, маҳз хирадгароӣ ба ҳисоб меравад.
Илм ва технологияи имрӯзӣ маҳсули хиради башар аст. Бомдоди илми навинро ки маҳз аз таҷрибагароиву ақлгароӣ маншаъ мегирад, аз ба ҷузъҳо тақсим намудани ҳодисаю воқеаҳо ва ҳар ҷузъро дар алоҳидагӣ мавриди омӯзиш қарор додан шурӯъ гардид ва ин шеваи таҳлилу шинохт боиси он гардид, ки башарият дар як муддати кӯтоҳи замон ба дастовардҳои чашмгире ноил гардад ва ҷаҳонро аз диди дигар, яъне аз диди илмӣ мавриди шинохту баррасӣ қарор диҳад. Зуҳури илми нав ва биниши исботӣ дар баробари ҳодисаю воқеаҳо инсонро кулан дигар намуд. Як инсони боварманди хурофотиро, ки падидаю ҳодисаҳоро ниёиш мекард ва ба онҳо ба як диди мармуз менигарист, ба як инсони тавонманд, ки асрори ин ҳаводисро дарк карда ҳикмати онҳоро дарёфтааст ва бар пояи ин дониш метавонад ҳазорон фарояндҳои дигар созад, оварда расонид. Ба ибораи дигар хирадгароӣ заминаи асосие гардид, ки инсонҳо бо дарёфти вазъияту воқеъиятҳои илмии табиату ҳаводиси он тавонистанд ба дастовардҳои зиёде ноил гарданд. Илм ва натиҷаҳои илмӣ тавонистанд зиндагии умумии инсонро дар ҳамаи арсаҳо таҳти таъсир гузоранд ва то ҷое шеваҳои онро дигар созад. Агар аз як тараф хирадгароӣ илмгароиро ба вуҷуд оварда бошад дар пайи худ илмгароӣ ақлгароию хирадгароиро боз ҳам тақвият дод.
Ҷомеаҳо ва мардумоне, ки аз дастовардҳои илмӣ истифода намуда сатҳу сифати зиндагии хешро дигар намудаанд, аз бинишҳои хурофотии хеш даст бардоштанд ва думболаи сохтори як ҷомеаи навин ки пояи асосии онро илм ва дониши илмии башар ташкил диҳад, гом бардоштанд. Яъне илмгароӣ як қадами асосие ба сӯи ҷомеаи мудерн, ки дар он ба тафаккури илмӣ асолат дода мешавад, кишварҳои пешрафтаро оварда расонид. Дар ин гуна ҷомеа ҳамагуна ҳодиса шарҳ ва тавзеҳи илмию ақлонӣ дода мешавад. Яъне илммеҳварӣ дар шинохт амалкард, тасмимгирӣ, таҳлил яке аз асоситарин роҳи халос намудани ҷомеа ва афроди ҷомеа аз тафаккур ва бинишҳои хурофотӣ аст. Дар ҷомеаи ақлгаро ва илмгаро ҳодисаю падидаҳоро на шарҳу тавзеҳоти хурофӣ, устуравӣ, мазҳабӣ ва бовармандӣ, балки ҳар кадоме аз онҳоро бояд аз лиҳози дидгоҳҳо, таҳлилҳо, шинохтҳо, қонумандиҳо ва натиҷагириҳои илмӣ шарҳу тавзеҳ дода мешавад. Яъне хусусияти ҷомеаи навгиро он аст, ки ба ҳамаи суолот, мушкилиҳои зистӣ, иҷтимоӣ иқтисодӣ, табиӣ ва амсоли ин, на бо такя ба боварҳо, гумонҳо балки бо далелҳои қонеъкунанда аз лиҳози ақлию илмӣ посух меҷӯяд. Яъне илмгароӣ дар мухолифат ба хурофаю боварҳои хурофӣ аст. Дар илмгароӣ меҳвари асосӣ ба ақли башар ва собит шудани (таҷрибапазирии) ҳодисаҳо такя менамояд. Дар ин ҳолат, аз лиҳози илмӣ ҳар чизе собит шуданист ва ақлу дастгоҳи мантиқи инсон онро пазируфта метавонад ба ҳайси вазъи воқеӣ ё шнохти дуруст ба ҳисоб гирифта мешавад. Илмгароӣ на танҳо шинохти табиату ҳодисаю ашёҳоро ба инсон дигар намуд балки он тавонист дар шинохти худи инсон тавонмандиву нерӯҳои инсонӣ ҷӣҳатҳои биологиву иҷтимоии инсон як дидгоҳи нави илмиеро ба миён оварад ки ба воситаи он инсон тавонист диди наверо дар бобати худ ва нерӯҳои инсонияш ҳосил намояд. Илмгароӣ имкон дод, ки инсоният дар сохтмони ҷомеаи худ ва тарзи идоракунии он таҷдиди назар намояд ва ҳамаи сохтаҳои ҷомеаи худро аз лиҳози дидгоҳҳои илмӣ ба роҳ монад ниҳодҳои иҷтимоиро ба хотири бароварда кардани ниёзҳои афроди ҷомеа бар асоси дастовардҳои илмӣ бунёд намояд. Дар ҷомеаи хирадмеҳвари илмгаро эҳсосоти ғайри ақлонӣ ва боварҳои хурофӣ ҳеҷ ҷойгоҳе надоранд. Онҳо наметавонанд ба ҳайси ҳалли мушкили ҷомеа мавриди арзёбӣ қарор бигиранд. Яъне ба тарзи дигар илм ва дастовардҳои илмӣ ҳамеша дар муқобили бофтаҳои хиёливу хурофот қарор мегиранд. Хурофот ва бовармандиву хаёлпардозӣ хоси ҷомеаҳои суннатӣ аст ва хос ба давронест, ки инсон дар нодонию ноогохӣ ба сар мебарад. Ақлгароӣ ва илмгароӣ роҳро барои шинохти айниву воқеии падидаю ҳодисаҳо боз менамояд. Инсонҳоро ба андешидан ва пеш аз ҳама ба интиқод кардан савқ медиҳад. Дар ҷомеаи илмгаро фард ҳамеша дар тағйир аз таҷрибаҳо ва маъниҳои иҷтимоӣ бо рӯёрӯӣ қарор мегирад. Ин тағйироти пайваста ӯро ба андешидан ва нақд кардани ҳодисаҳо оварда мерасонанд.
Нақдгароӣ боиси он мешавад, ки фард боварҳо, сунатҳо, расму оин ва бинишҳои суннатиро мавриди интиқод қарор медиҳад. Интиқод кардани онҳо боис мешавад, то бебунёдии ва ҷойгоҳи хаёлӣ доштани ин боварҳо барои инсон ошкор гардад. Аз тарафи дигар тафаккури интиқодӣ боиси он мегардад, ки ҳама ҳаводисе ки дар ҷомеаи муаяйн ва дар астрофи фард ба вуҷуд меоянд мавриди нақду баррасӣ қарор мегиранд. Инсони дорои тафаккури интиқодӣ на ба вазъияту воқеъият аз рӯи хаёл ва ниёишу ситоиш балки аз рӯи таҳлил ва натиҷагириҳои илмию мантиқӣ муносибат менамояд. Бояд қайд кард, ки ҳама гуна навгироӣ дар ҷомеа бо бархурди боварҳои суннатӣ ва расму оин сурат мегирад. Вале дар ин маврид тафаккури интиқодӣ метавонад арзёбии ҳар кадоме аз инҳоро яъне чи дидгоҳҳои суннатӣ ва чи дидгоҳҳои навро нақд куна два арзиши онҳоро муаяйн созад. Аз тарафи дигар тафаккури интиқодӣ чун ҳама чизро новобаста аз он ки нав ё куҳан аст мавриди нақд қарор мегирад ва ин интиқодгарӣ боиси он мешавад, ки то андозае таассубият ва ниҳоятан худбоварию худманишиҳои муъҷизагунаро дар ҷомеа барҳам занад, аз тарафи дигар муъҷизабовариро, ки яке аз навъҳои хурофот аст,онро низ маҳдуд хоҳад кард.
Рушанфикрӣ аз интиқодгароӣ ва тафаккури интиқодӣ ба вуҷуд меояд. Барои рушанфикри ҷомеаи ақлгарои илммеҳвар ҳақиқат дар шакли мутлақ вуҷуд надорад. Балки роҳҳои мухталифе барои пайвастан ба ҳақиқат дар баробари мо мавҷуд аст. Ҳақиқат барои рушанфикр ба манзалаи ақидае аст, ки бо дигар ақидаҳои дигар дар бархурд қарор дорад ва зимни ин баррасиву ташхис ба даст меояд. Зимни ин бархурдҳо аст, ки ҳар андеша воқеъият дақиқият ва айнияти хешро собит менамояд. Интиқодгароии илмӣ инсонҳоро аз муъҷизасозиҳои тафаккури асри миёнагӣ ва аз маҷмӯи хурофот раҳоӣ мебахшад. Зеро тафаккури интиқодӣ пайваста ҳар падида,ҳодиса вазъият, фард ва шахсиятро мавриди нақду баррасӣ қарор медиҳад. Вай сабабу омилҳо қонунмандии дохилӣ замону вазъи таҳаввул чигунагии то ба ин дараҷа расидани ҳаводисро нақд мекунад. Арзиши воқеъӣ, инсонӣ иҷтимоӣ ва тахаюлии ҳодисаҳоро ба мо бозгӯ месозад. Дар тафаккури интиқодӣ ҳеҷ чиз қудсӣ осмонӣ ва мовароӣ нест. Ҳама чиз сарчашмаи воқеӣ дорад ва аз рӯи қонунмандии хосе сурат мегирад. Он ҳатман дорои сабаби муаян аст ва худ низ барои ҳаводиси баъди сабаб хоҳад буд. Дар он ҳама чиз баҳсшаванда нақдшаванда ва баррасишавандаанд.
Тафаккури интиқодӣ боиси ба вуҷудоии озодихоҳӣ ва либерализм мегардад ва озодиву либерализм асоси фалсафаи демократия ва мардумсолориро ташкил медиҳанд. Ҷомеаи хурофазада арзиши озодӣ ва мардумсолориро дарк карда наметавонад. Дар он ҳазорон бути хурофотӣ сохта мешаванд, ки ҳайсияту ҳуввияти афроди дигарро салб месозанд. Инсони ноогоҳу хурофотӣ ҳеҷ гоҳ дарк нахоҳад кард, ки озодӣ чи арзиш ва маъние хоҳад дошт. Чун фарди хурофазадуву тассубзада дар банди ҷаҳолат ва нодонӣ дармонда аст. Ӯ аз худ ва неруҳои созанди инсонии хеш огоҳӣ надорад. Нафаре дар қайди тарсу сарнавишт қарор дорад чӣ сон метавонад дар бораи озодиву истиқлол андеша намояд ва онро арзиш намояд. Инсони хурофазада тарсу ва нигарон аст. Такягоҳи ҳамешагии ӯ бовар ва хаёлу руъёҳоеанд, ки худ сохтааст. Он ҳамеша интизор аст, касе бояд мушкилашро осон созад. Ин фард ҳеҷ гоҳ хешро масъул ва посухгӯ ба амалкардҳои худ ва зиндагияш намедонад, дар он ҳамеша эҳсоси вобастагӣ вуҷуд дорад. Ин фард дар арзиш ва шинохти худаш нотавон дармонда ва бечораву побасти тақдиру сарнавишт аст. Дар ин гуна фард ҳеҷ гоҳ арзиши озодӣ ба вуҷуд нахоҳад омад.
Онҳое ҳам даъво доранд, ки мардумсолориро дар низомҳои бастаи сиёсии боварманд, гӯё татбиқ мекунанд ё татбиқ шавандааст, ҷуз як ҳарфе барои мардумфиребӣ чизе беш нахоҳад буд. Инҳо танҳо барои гул задани мардумон ва расидан ба аҳдофи сиёсии хеш ин гуна афкори пешипоафтодаро популистона баён месозанд. Мардумсолорӣ ва либерализим дар ҷомеае ба вуҷуд меояд, ки мардумонаш огоҳанд ва ба тамоми донишу ҷаҳонбинии илмӣ мусаллатанд. Дарки баланди озодиро доранд ва мавҷуди инсону озодии ӯро ба ҳайси баландтарин арзиш дарк намудаанд. Яъне дар ин маврид низ инсон мусаллат бар донишҳои илмӣ аз арзишгузории инсон ва тарзи идораи демократӣ ҳарф дар миён меорад ва онро ба ҳайси тарзи зиндагии хеш эҳтиром меварзад. Фарди огоҳ ва фарогири донишҳои илмӣ аз ҷаҳон ва аз худ метавонад озодиву истиқлолро тамйиз кунад онро баҳайси як арзиши фардиву иҷтимоӣ дарёбад. Ин фарди озода ва озодандеш дар заминаи дастовардҳои илмӣ ва шинохти ақлони навъи сохтори ҷомеаи хешро халқ мекунад, ки дар он низоми сиёсӣ дунявӣ ва мардумсолор бошанд ва тавонанд пеш аз ҳама ба ниёзҳои иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва маънавии зиндагонии башар посухгӯ бошанд.Танҳо фарди аз қайду банди хурофот ва хаёлоту боварҳои пуч орӣ, ҷаҳонро бо диди хирад ва илм менигарад, метавонад аризиши демократия ва озодиро дарк созад. Инсони огоҳ метавонад халлоқу пӯё бошад. Ӯ бо такя ба донишу хиради инсонии хеш ҳазорон навъи фанноварӣ ва фарояндҳоро ҷиҳати беҳбуд ва мушкилоти зистияш созад. Такягоҳи ин инсони озода худ ва донишу неруи созандаи инсонӣ аст.Тасмимоти зиндагонияшро худ таъин мекунад. Афкору ақоиди хешро бо натиҷагириҳои илмӣ ва бо далелу иснод озодана баён ва собит созад. Сарнавишти ҷомеа ва давлати худро ба дасти худ муаян созад. Қонун ва шарту шароитеро аз завқу салиқа ва донишу таҷрибаҳои худ ба миён оварад, ки тавассути онҳо ба зиндагии босаодат бирасад. Яъне низоми сиёсии муносиб барои ин фард ва дар маҷмуъ афроди ин ҷомеа дунявият ва мардумсолорӣ хоҳад буд. Танҳо дар шароити дунявияту мардумсолорӣ шароити фикрӣ ва истеъдодҳои гуногуни инсонӣ бештар нубуғ мекунанд. Омӯзишу парвариш дар заминаи дастовардҳои илмӣ ба роҳ монда мешванд ва ҳар насл аз насли пешин пӯётару ҷӯётар ва огоҳтару соҳибистеъдотар ба вуҷуд меоянд. Мавҷ мавҷ донишмандон зуҳур мекунанд. Ҳазорон дастовардҳои нави илмӣ ва кашфиёту фанновариҳои нав зуҳур хоҳанд кард. Ин ҳамон шеваест, ки кишварҳои пешрафтаи олам онро дар роҳи тайнамудаи хеш собит сохтаанд. Моро низ зарур аст дар ҳама амалкардҳоямон чӣ иҷтимоиву иқтисодӣ, чӣ маънавию сиёсӣ танҳо бо такя ба хирадгароӣ ва дастовардҳои илмӣ тамоми барномаву дурнамои фаъолияти хешро ба роҳ монем. Афкори хурофотиро канор гузорем. Инсони пӯёву ҷӯё ва халлоқу созандаро аз табаияту миллат ва ҷомеаи хеш тарбият кунем. Низоми дунявӣ ва мардумсолорро, ки бузургтарин дастоварди башарист ва танҳо он метавонад инсониятро бо саодат расонад дар фаҳми ҳар афроди ҷоме расонем. Дараҷа дониши илмӣ ва омузишу парваришро тақвият диҳем. Ҳамқадами имрӯзаи тамаддуни ҷаҳонӣ бошем.
Исомиддин Шарифзода,
номзади илмҳои фалсафа
Следующая публикация
Нет комментариев