Предыдущая публикация
Тоҷикон мардуми бумии Хуросон
Кишваре, ки имрӯз бо номи Афғонистон ном бурда шудааст, дар таърих ҷузъе аз Хуросони бузург буда, дар баробари таърихи куҳан доштан бо афроди саршиноси хеш шуҳрати ҷаҳонӣ дорад. Ин қаламрав таърихан як пораи ҷудонопазири кишвари эронвиҷ буда, қавми асосӣ ва мардуми бумии онро асосан тоҷикон ташкил медиҳанд.
Вақте ба кӯҳантарин сарчашмаҳои таърихӣ назар меафканем қисмати аъзами минтақаҳои ба номи Афғонистон мусамошуда ҳамеша сарзамини тоҷикон маҳсуб аст ва шахсиятҳои машҳуреро барои аҳли форсигӯ ин минтақа дар худ парвардааст. Мусаллам аст, ки дар даврони қадим ва асрҳои миёна дар баробари марказҳои адабие, ки дар Самарқанду Бухоро буданд, ҳамин гуна марокиз дар Ҳироту Кобул ва Қандаҳору Мазори Шариф амал менамуданд, ки бунёдан ва забонан тобеъи тоҷикон ва форсигӯён буданд.
Анъанаи тарбият намудани неруҳои зеҳниву ирфонӣ ба дасти тоҷикон ҳануз аз давраи Пешдодиёну Сосониён ва сафориёну сомониён оғоз гардида, баъдан ин раванд то ба рӯзгори Абдуллои Ансорӣ, Абудраҳмони Ҷомӣ идомат пайдо мекунад. Вақте ба достонҳои «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ низ ба таҳқиқ назар меафканем, дармеёбем, ки қисмати аъзами қаламрави имрӯзаи Афғонистон (Хуросон) марбут ба хитаи иронвиҷ буд ва асосан дар ин қаламрав тоҷикон (форсигуён) ба сар мебурданд. Ҳамчунин воқеиёти зиёди достонҳои «Шоҳнома» низ дар ҳамин қаламрав мегузарад. Мардуми ғаюри ин сарзамин ҳамеша дар муқобили бегонагон қад алам карда ҷангидаанду кушиш ба харҷ додаанд то сарзаминашонро дар баробари бегонагон ҳифз намоянд. Ҳамин аст, ки дар ҳаводиси таърихӣ задухурдҳои зиёде низ дар муқобили арабҳо маҳз дар қаламрави Афғонистони мрӯза сурат гирифтааст. Зуҳури Абумуслими Хуросонӣ низ аз ҳамин минтақа буда, яке аз муҳимтарин шахсиятҳоест, ки уммавиёнро шикаст дода, дар шаклгирии хилофати аббосиён саҳм гузоштааст.
Афғонистон ном ё мафҳумест, ки баъдан ба ин сарзамин илҳоқ карда шудааст. Таърихан Афғонистон аз давлатҳои тоҷикнишини Хуросони бузург ва қисматаш ба давлати Дарвоз ва қисмати дигараш ба давлати Бадахшон мансуб буданд, ки ҳамаи ин давлатҳо, давлатҳои тоҷикӣ ба ҳисоб мерафтанд. Қисмати умдаи ин кишвар ба Хуросони Бузург дохил мешуд аз ҷумла Қандаҳор, Ғазна, Балх, Тахор, Кобулистон, Ҳирот ба қисмати шарқии Хуросон дохил мешуданд.
Мусаллам аст, ки топоними Хуросон аз форсии миёнаи Хварсан тулуи офтоб ё “Хвар-Шарқ” ва аз эронии бостони “Хвар” ва “асана” офтоби омада истода, яъне аз “хавар”- офтоб ва “асан” омадан иборат аст, пайдо шуда, маънои тарафе, ки офтоб тулуъ мекунад, дорад. Хуросон чи аз назари ҷуғрофиёӣ ва чӣ аз назари таркиби миллии аҳолӣ ҳамеша сарзамини тоҷикон будааст ва он таърихи ниҳоят қадима дошта, дар замони Сосониён ба ҳайси номи як вилояти маъмурии ин императорӣ ном бурда мешавад ва он фарогири шаҳрҳое аз қабили Нишопур, Ҳирот, Марв, Форёб, Толиқон, Балх, Бухоро, Бадғиз, Абивар, Гарҷистон, Тус, Сарахс ва Гургон дохил мешуданд.
Дар замони истилои араб низ Хуросон як минтақаи бузурги ин хилофатро ташкил медод.
Таърихи Хуросони бузургро таърихнигорон аввалин осори моддии он ба даврони неолит рост меояд ва ин минтақа ба ду қисмати таърихии фарҳангии кишоварзӣ тақсим карда мешавад. Фарҳанги анау дар шимол (ҳудудҳои имрӯзаи Туркманистон, Узбекистон, Тоҷикистон ва шимоли Афғонистон) ва фарҳанги минтақаи марзии Эрон (ҷанубу шарқи Эрон, ҷануби Афғонистон ва шимоли Покистон) иборат буд.
Хуросони бузург дар давраи ҳахоманишҳо ҷузъе аз ин императорӣ маҳсуб меёфт. Баъд аз лашкаркашии Искандари Мақдунӣ ин сарзамин тобеъ ба салтанатҳои Юнонубохтарӣ мешавад, вале сарфи назар аз ин қисми асосии аҳолӣ пойгоҳҳои таърихӣ ва фарҳангии пешинаро нигоҳ медорад. Далели он эҳёи Зардуштия дар давраи Сосониён буд ва дар асри 6 бори аввал Хуросон ҳамчун як минтақаи алоҳидаи маъмурӣ дар шарқи империяи Сосониён ҷудо карда шуд.
Хуросони бузург дар замони истилои арабҳо тобеи Хилофати араб гардонида мешавад ва кушишҳо ба харҷ дода мешавад, то таркиби аҳолии Хуросони бузургро тағйир диҳанд, вале 50 ҳазор нафаре, ки барои паҳн кардани ислом ба ин минтақа куч дода шуда буданд, натавонистанд таркиби аҳолиро тағйир диҳанд. Ба хилофат дохил шудани қаламравҳои Бохтар Суғд Хоразм ва Хуросони Сосониён марҳилаи ниҳоии ташаккули Хуросони бузург гардид.
Пас аз ҷорӣ шудани ислом риояи қонунҳои он маҷбурӣ ба сари аҳолӣ бор карда шуд. Пайдоиши забони нави форсӣ дарӣ тоҷикӣ маҳз дар ҳудуди Хуросон ва Мовароуннаҳр инкишоф ёфта, баъдан ба дигар минтақаҳо интиқол гардидааст. Ташаккулёбии қавми якранг бо забони нав яъне ташаккули ниҳоии халқи тоҷик ва як қаламрави таърихии фарҳангӣ бо номи Хуросон фарогири маҷмуи қаламравҳои муосири Тоҷикистон, Узбекистон, Туркманистон ва Афғонистонро дарбар мегирифт. Ин замони Сомониён дар таърихи Хуросони бузург аст, ки маҳз дар ҳамин давра мо ташаккулёбии як забонро мушоҳида мекунем, меъёрҳои сиёсӣ дар мисоли системаи идоракунии давлат, як навъ меъмории Осиёи марказӣ, меъёрҳои динӣ дар мисоли ташаккули ҷунбишҳои исломӣ, меъёрҳои фалсафӣ ва идеологӣ, ки то имрӯз ҳукмфармо шудаанд.
Аз минтақаи Хуросон ҳазорон ҳазор донишмандон ва фарзонагоне зуҳур намудаанд, ки на танҳо дар фазои фарҳангии форсу тоҷик, балки дар фазои фарҳангии тамаддуни ҷаҳонӣ низ саҳм гузоштаанд. Дар 10 асри баъдӣ ба мушоҳида мерасад, ки воридшавии қабилаҳои турк ва лашкаркашиҳои туркиву муғулӣ боиси гуногунии таркиби демографӣ ва этникии минтақа мегардад, вале сарфи назар аз он асосҳои иҷтимоию фарҳангӣ ҳифз гардида, қавму қабилаҳои воридшуда, ин фарҳангро мепазиранд. Далели ин гуфтаҳо пойдории забони дарӣ ва форсии тоҷикӣ ҳамчун забони давлатии расмӣ дар 10 қарни охир ба ҳисоб меравад.
Қобили зикр аст, ки аввалин давлатҳои соҳибистиқлоли миллӣ, ки пас аз истилои араб шакл гирифтаанд маҳз дар минтақаи Хуросон ба вуҷуд омадаанд. Ин аз он далолат мекунад, ки мардуми ин сарзамин ҳамеша мардуми мубориз ва ҷасур буда, дар баробари ғосибону бегонагон ҳамеша қад алам карда мубориза бурдаанд. Аз ҷумла зуҳури давлатҳои Тоҳириён, Саффориён ва Сомониён маҳз аз минтақаи Хуросони бузург бархостааст. Инчунин давлати Ғурриҳо, ки то омадани муғулҳо побарҷо буд, низ давлати тоҷикӣ ба ҳисоб меравад.
Қобили зикр аст, ки бузургони зиёде аз ҷумла Рудакӣ, Шаҳиди Балхӣ, Абулаббоси Марвазӣ, Абулаббоси Суғдӣ, Абулқосим Фирдавсӣ, Ибни Сино, Форобӣ, Берунӣ, Абумашар, Абулвафо, Носираддини Тусӣ, Шарофиддини Тусӣ ва дигар муаллифони маъруф, ки дар рушди илмҳо ба мисли математика, астрономия, тиб, физика, ҷуғрофия, геология, адабиёт саҳми бузург гузоштаанд маҳз аз ҳамин минтақаи хуросонӣ бузурганд.
Далелҳои таърихӣ собит менамоянд, ки ҳануз аз давраҳои хеле қадим дар қаламрави Хуросон наслҳои ҳиндуориёӣ зиндагӣ менамуданд. Баъзе аз таърихнигорон бар онанд, ки мафҳуми “Арянем вайеҷаҳ”, ки дар Авасто зикр ёфтааст, ба Хуросон ишорат мекунад.
Тавре мурури таърихӣ нишон медиҳад, сарзамини имрӯзаи Афғонистон (ин мафҳуми баъдан мансуб гардонида) ба қисмате аз Хуросни бузург мансуб аст аст. Ин минтақа ҳамеша минтақаи тоҷикнишин буд ва фарҳанги ориёӣ дар он ҳамчун фарҳанги маҳаллию пешбар дар тули ҳазорсолаҳо хидмат намудааст.
Чунин ба назар мерасад, ки қудратҳои ҷаҳонӣ дар даврони навин ба хотири манофеи хеш Хуросони бузргро ба қисматҳои маъмурии нав тақсимбандӣ карда, ба ҳар қисмат номҳои наверо илҳоқ кардаанд ва кушиш ба харҷ додаанд, ки аққаллиятҳои қавмиро бартарият дода, соҳибони аслии ин сарзамин махсусан тоҷикон ва забони онҳоро ба ҳошия ронанд. Ҳамин вазъро мо дар Афғонистон ва баъзе кишварҳои дигари Осиёи Марказӣ бармало мушоҳида мекунем. Ҳоло дар дусад соли охир бартарӣ додан ба қавмҳои ғайритоҷик, аз ҷумла, паштуҳо дар Афғонистон ва ба миён овардани идеологияи бартарият ва бузургманишии паштунӣ аз ҳамин сиёсат ба ҳисоб меравад. Ҳамчунин қудратҳои минтақавию ҷаҳонӣ ҳамеша кушиш менамоянд, қудрати сиёсиро ҷиҳати саркуб намудани қавми асосӣ ва таҳҷои ин минтақа, яъне тоҷикон ба аққаллиятҳо бидиҳанд ва ба воситаи онҳо наслкуширо нисбат ба тоҷикон амалӣ кунанд. Дар дарозои 200 соли охир ҳамин гуна сиёсат дар қаламрави Афғонистон ба роҳ монда шудааст, ки нодида гирифтани тоҷикон, ҳамеша дар зери зулм қарор додани онҳо, аз байн бурдани фарҳанги бузурги форсӣ - тоҷикӣ дар ин минтақа, маҷбуран ба шаҳрҳои тоҷикнишин ворид кардани аққалиятҳои дигар, махсусан паштунҳо, ҷузъе аз ин сиёсатро ташкил медиҳад.
Дар 200 соли охир номи Афғонистонро, ки ба қисмати шарқии сарҳади имрӯзаи Афғонистону Покистон тааллуқ дошт ва дар он қабилаҳои паштун ба сар бурдаву пешаи онҳо чорводорӣ буд, гирифта ( танҳо дар асри 19 ба онҳо бартарӣ дода шуд), номи сарзамини Хуросонро ба Афғонистон иваз намудаанд. Қабилаҳои афғон (паштун) таърихан берун аз шаҳрҳо мезистанд ва ба чорводорӣ машғул буданд.
Баъзе аз донишмандону бостоншиносон, аз ҷумла, Анри Корбэн афзорҳои сангии аз ин сарзамини ёфтшударо ба 50 ҳазор сол қабл мансуб медонад. Тамоми сарчашмаҳо бар онанд, ки куҳантарин ва бунёдитарин қавми ин минтақа орёиҳо будаанд. Дар ин дарозои таърихӣ вақте ба зуҳури қавмҳои паштун назар меафканем, дармеёбем, ки аксар аз сарчашмаҳо аз он далолат мекунанд, ки бавуҷудоии паштунҳо ба ҳайси як халқ ба давраҳои баъдина, ба асрҳои 11, 12 рост меояд ва паҳншавии онҳо ба минтақаи Хуросон дар асрҳои 15, 16 оғоз гардидааст. Муҳоҷирати бузурги афғонҳо ба Хуросон ба давраи лашкаркашии Чингизхону Темур рост меояд. Қобили зикр аст, ки паштунҳо ба тарзи қабилавӣ дар минтақа ба сар мебурданд ва ҳамеша байни ин қабоил ҷангу даргирӣ сурат мегирифт. То давраи ҳукмронии Нодиршоҳи Афшор (1736-1747) тамоми сарзамини ҳамондавринаи Афғонистон ба империяи ӯ дохил мешуд. Баъди қатли Нодиршоҳ афғонҳо шӯриш бардоштанд ва сулолаи Дуррониҳо давлати афғонро ба вуҷуд оварданд. Аҳмадшоҳи Абдол дар як муддати кутоҳ муғулҳоро саркӯб кард ва дастнишондодҳои Нодиршоҳро аз қаламрави Ҳирот берун намуд ва аз Осиёи Марказӣ то Деҳливу Кашмирро забт кард.
Дар раванди бархӯрдҳои асрҳои гузаштаи байни англису рус ҷиҳати мустамлика гардонидани Афғонистон низ ҳамеша кӯшишҳо ба харҷ дода шудаанд, то бартарияти қавмиро дар ин сарзамин ба паштунҳо диҳанд. Чунин ба назар мерасад, ки қудратҳои минтақавию ҷаҳонӣ аз нуфузи тоҷикону дигар форсзабонҳо, ки дар ҳоли муттаҳид шудан метавонанд як қудрати минтақавиро ба вуҷуд оварда, ба рақиби сарсахти онҳо табдил ёбанд, ҳарос дошта, аз ин хотир ҳамеша дар қаламрави Хуросон ва Мовароуннаҳр бартариятро ба қавмҳои ғайритоҷик, аз ҷумла, ба паштунҳо дар Афғонистон додаанд. Ҳамин аст, ки аз охири асри 18 шурӯъ карда, шовинизми паштунӣ бо дастгирии қудратҳои манфиатхоҳи минтақа дар Афғонистон бедод мекунад ва ба воситаи ин идеология маҳдудкунии тоҷикон ва ахиран ба марҳилаи нави наслкушии тоҷикӣ дар саросари ин минтақа табдил ёфтаст. Ҳарчанд бартарияти таркиби қавмии Афғонистон бар суди тоҷикон буд, вале ҳамеша қудратҳо кушиш намудаанд, то тоҷиконро ҳамчун аққаллият дар орошумории қавмии Афғонистон нишон диҳанд.
Дар охирин баҳисобгирии аҳолӣ равшан гардид, ки аксари аҳолиро тоҷикон ташкил медиҳанд ва онҳо зиёда аз 46 дарсади аҳолиро ташклил медиҳанд. Ҳарчанд дар ҳамин шумориш ҳам кушиши кам нишон додани тоҷикон сурат гирифта, паштунҳо 37%, ҳазораҳо 8% (ҳазораҳо асосан ба забони тоҷикӣ гуфтугӯ мекунанд ва забони дигаре надоранд), узбекҳо 6%, туркманҳо 2% ва бақия балуҷ, қирғиз, чордеҳҳо, лулиҳо ва дигар халқиятҳои хурд ташкил медиҳанд. Ин омори соли 2017 нишон медиҳад, ки агарчи аз 20 миллату халқияте, ки дар қаламрави Афғонистон ба сар мебаранд, тоҷикон 46 дар 100, яъне аксариятро ҳам ташкил диҳанд, вале аз ҷониби қудратҳои минтақавию ҷаҳонӣ ҳамеша кушиш ба харҷ дода шудааст, то дар қудрати сиёсӣ онҳо нодида гирифта шаванд ва бартарият ба қабилаҳои паштунӣ дода шавад.
Яке аз омили парокандагии тоҷикон дар Афғонистон он аст, ки онҳо бештар худро аз рӯи мансубияти маҳал ё зодгоҳ ном мебаранд, ба мисли балхӣ, ҳиротӣ, кобулӣ, бадахшӣ, дарвозӣ ва амсоли ин, ки боиси кам ва хурд нишон додани таркиби аҳолӣ ва мавқеи тоҷикон дар Афғонистон гардидааст. Ҳамин парокандагиву бархурди маҳаллӣ боиси он мешавад, ки тоҷикон аз ҷониби миллатҳои дигар бахусус паштунҳо мавриди фишор қарор мегиранд.
Омили дигар низ метавонад дар ин раванд таъсиргузор бошад, соддабоварии динии тоҷикон аст, ки дар дарозои таърих ҳамеша вобаста ба худро аз миллати мусалмон ҳисобидан ва нодида гирифтани унсурҳои миллӣ боиси зери бори дигарон рафтан гардидааст, дар Афғонистон низ идома дорад. Ҳатто қавму қабилаҳое, ки аносири фарҳангии баланде надоштанд, ба мисли туркҳову паштунҳо аз ислом ба хотири манофеи миллӣ ва қавмиашон суиистифода намуданд ва қаламравҳои зиёдеро тобеи худ гардониданд.
Мутаасифона мазҳабзадагӣ низ дар байни тоҷикони Афғонистон ҷойгоҳ дорад, ки онҳо аз диди шиаву суниву исмоиливу дигар бархурд намуда худро хурд ва ба дасти ҳам низ нобуд месозанд. Дар маҷмуъ, соддабоварӣ, динзадагӣ, таассубияти мазҳабӣ, маҳалгароӣ боиси хурд шудани тоҷикон дар Афғонистон гардида, дар 200 соли ахир қудрати сиёсиро ба паштунҳо дода, худро зердаст вобаста ва берун аз фазои давлатдорӣ қарор додаанд. Чунин раванд дар 200 соли охир ҳамеша дар Афғонистон матраҳ буд, новобаста аз шаклгирии низомҳои сиёсӣ чи дар даврони Дуррониҳо, чи дар даврони шоҳигарӣ ва ҳмчунин дар давраи ҷумҳурии Афғонистон, ҷумҳурии демократии Афғонистон ва чи дар даврони давлати исломии Афғонистон ва чи дар замони муосир ин раванд идомат пайдо кардааст ва ҳамеша зулму таадӣ болои тоҷикон зиёд карда шуда, онҳо ҳамеша ба ҳошия ронда шудаанд. Забонашон маҳдуд карда шудааст ва дар шаҳрҳое, ки ба сар мебурдаанд, маҷбуран қавмҳои паштунӣ ҷойгир карда шуда, маҳалҳои паштуннишин дар онҳо ба вуҷуд оварда шудаанд. Ҳатто дар давоми 20 соли охир, ки қувваҳои эътилофӣ дар Афғонистон ҳузур доштанд, сиёсати “паштунволи” тарвиҷ ёфт ва паштунҳоро аз ҷануб ба шимоли ин кишвар, ки ҳеҷ гоҳ дар ин манотиқ онон набуданд ва зиндагоние надоштанд, интиқол доданд.
Чунин ба назар мерасад, ки ивазшавии тамоми низомҳои сиёсие, ки дар ин кишвар сурат гирифтаанд, ҳамагӣ бо талоши қудратҳои манфиатдор бартариятро бар қавмҳои паштунӣ додаанд ва ба тоҷикситезиву аз байн бурдани забону фарҳанги ин мардум мусоидат намудаанд. Гӯиё як навъ ҳаросе аз тоҷикон доранд, ки бо расидан ба қудрати сиёсӣ ин кишварро ба пешрафт ва қудрат табдил медиҳанд ва қудратҳо наметавонанд манофеи хешро аз он бароварда созанд. Ё шояд аз ғаюрии тоҷикони ин минтақа бим доранд, ки бо расидан ба қудрати сиёсӣ зуҳури як давлати қудратмандро ба бор меоваранд. Тавре зуҳури давлати Сосониён пас аз давлатҳои Юнону Бохтарӣ ва зуҳури давлатҳои Тоҳириёну Саффориёну Сомониён маҳз аз ҳамин минтақаи Хуросони Бузург будааст.
Имрӯз замоне фаро расидааст, ки то тоҷикони Афғонистон аз дидгоҳи милливу фарҳангӣ ба ҳам иттиҳод баста, он даъвиҳои маҳаллӣ ва мазҳабии худро канор гузоранд ва ҷиҳати ҳифзу мондагории миллияти тоҷикӣ ва забони тоҷикӣ (дарӣ, форсӣ) инчунин арзишҳои баланди ориёӣ муттаҳид шуда, барои соҳиб шудан ба мақому ҷойгоҳи шостаи худ мубориза баранд ва худро аз шарри ҷаҳолат раҳо намоянд. Зеро идомат ёфтани ҳолати баёншуда дар маҷмуъ ба аз байн рафтани ин қавми асосии Афғонистон (Хуросон) оварда мерасонад, ки амали нобахшиданӣ хоҳад буд.
Исомиддин Шарифзода,
номзади илмҳои фалсафа
Следующая публикация
Нет комментариев