Предыдущая публикация
Эътиқоднинг аҳамияти
أَهَمِيَّةُ الْعَقِيدَةِ
Муаллиф: Шайх Носир Муҳаммад Аҳмад
Мутаржим: Абу Жаъфар ал−Бухорий
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ
Аллоҳга ҳамдлар, (Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга салавоту саломлар) бўлсин.
Сўнг...
Одамзотга маълумки, инсонлар ақллари билан эзгулик йўлларини идрок этиб, ўзи учун тўғри йўлни топиб олиши мумкин эмасдир. Ақл, ўзига фойда ёки зарар келтиришга қодир эмасдир. Қалблар эгадорлик ва барча ишлар қўлида бўлган Якто, Самад–Беҳожат ва Мутакаббир Аллоҳга ишониб, таслим бўлмагунича, нафслардан бахтиқароликни кўтаришга, ўзи ва кўнгиллардаги беқарорлик ва безовталикни кетказишга қодир эмасдир. Аллоҳ таоло айтди:
﴿بَلَى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِندَ رَبِّهِ وَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ ﴾
«Йўқ, ким яхшилик қилган ҳолида ўзини Аллоҳга топширса, унинг учун Аллоҳ ҳузурида ажр бор ва улар учун хавфу хатар йўқ ва улар ғамгин бўлмайдилар» (Бақара: 112);
﴿وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِّمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لله وَهُوَ مُحْسِنٌ واتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا ﴾
«Ҳақиқий мусулмон бўлган ҳолида ўзини Аллоҳга топширган ва ҳақ йўлдаги Иброҳимнинг динига эргашган кишининг динидан ҳам гўзалроқ дин борми?!» (Нисо: 125).
Суюкли дўстим, Аллоҳ устингидан баракотларини ёғдирсин, тавҳид ва эътиқоднинг аҳамияти ҳақида баён қилинган қуйидаги ўн тўртта нуқтага қулоқ беринг:
Биринчи нуқта:
Дарҳақиқат, Аллоҳга таслим бўлиш ва Уни ибодат билан яктолаш, мўъминни хулқи ва тафаккурида кўнгиллар тойилиши, нафсларнинг оғиши, жаҳолат зулматлари ва хурофот хаёлларидан, Аллоҳнинг оятларини озгина пулга сотиб олаётган маккорлар, дажжоллар ва ёмонлик раввинию роҳибларидан, чексиз ва тутуриқсиз ҳиссиётлардан қутқариб қолади.
Аллоҳнинг тавҳиди − «Ла илаҳа иллаллоҳ ва Муҳаммадур Расулуллоҳ» жумласини лафзи, маъноси, тақозолари ила амалга ошириш билан Аллоҳ таолонинг ўзигагина тўкис қуллик қилиши, мусулмоннинг унга ҳаётини: намози, ибодати, ҳаёти, мамотини барпо қилиши, демакдир. Эътиқодда ҳам тавҳид, ибодатда ҳам, қонунда ҳам тавҳид ... Кўнгил ва қалблар тавҳид билан эътиқодда Аллоҳдан бошқа бирон кимсанинг илоҳлигидан, узвлар ва анъаналар Аллоҳдан бошқа бировга юзланишдан, қонун ва ҳукмлар эса Аллоҳдан бошқалардан олинишдан покланади.
Тавҳид – диннинг аввали–ю охири, зоҳири–ю ботини, тамойилларнинг қутби, энг баланд чўққиси бўлиб, унга далиллар бор ва ҳужжатлар шунга чорлаган, уни оятлар баён қилган, ҳужжатлар асослаган. Унга кўра қибла белигиланган, Уммат тикланган, зимма олинган, жонлар ҳимоя қилинган, Куфр диёри Ислом ўлкасидан айрилган, одамлар бахтиёр ва бахриқарога, ҳидоятланган ва адашганларга бўлинган.
Иккинчи нуқта:
Қуръон жуда ҳам катта мавзу – Аллоҳнинг тавҳидига етарлича эътибор берган. Пайғамбарларнинг биринчи вазифаси (ҳам тавҳид бўлган):
﴿وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَّسُولاً أَنِ اعْبُدُواْ اللّهَ وَاجْتَنِبُواْ الطَّاغُوتَ ﴾
«Аниқки, Биз ҳар бир умматга: «Аллоҳга ибодат қилинглар ва шайтондан йироқ бўлинглар», (деган ваҳий билан) бир пайғамбар юборганмиз» (Наҳл: 36);
﴿وَاسْأَلْ مَنْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رُّسُلِنَا أَجَعَلْنَا مِن دُونِ الرَّحْمَنِ آلِهَةً يُعْبَدُونَ ﴾
«(Эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам), Биз сиздан илгари юборган пайғамбарлардан сўраб (яъни улар келтирган диний таълимотларни ўрганиб) боқинг-чи, Биз Раҳмондан (яъни Ўзимиздан) ўзга ибодат қилинадиган «илоҳ»лар қилганмиканмиз?! (Йўқ, барча пайғамбарлар ёлғиз Аллоҳга ибодат қилишга даъват этгандирлар)!» Зухруф: 45).
Қуръон бошдан оёқ тавҳид ҳақида гапиради, унинг ҳақиқатини, унга даъват қилишни ва дунёю охиратдаги нажот ва саодат унгага боғлиқлигини, муваҳҳидларнинг Роббилари ҳузуридаги мукофоту эҳтиромларини баён қилган. Жумладан, унинг зидди бўлган Аллоҳга ширк келтириш, мушрикларнинг аҳволи, дунёдаги машъум оқибатлари ва охиратдаги хўрловчи қийноқлари ҳақида ҳам тўхталган:
﴿وَمَن يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاء فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أَوْ تَهْوِي بِهِ الرِّيحُ فِي مَكَانٍ سَحِيقٍ ﴾
«Ким Аллоҳга ширк келтирса бас, у осмондан қулагану, уни (бирон ваҳший) қуш (ўлжа қилиб) олиб кетган ёки (қаттиқ) шамол йироқ жойларга учириб кетган кабидир» (Ҳаж: 31);
﴿إِنَّ اللّهَ لاَ يَغْفِرُ أَن يُشْرَكَ بِهِ ﴾
«Албатта Аллоҳ Ўзига (бирон нарсанинг) шерик қилинишини кечирмас»(Нисо: 48
Фармонлар, таъқиқлар, ибодатларни қилиш ва ҳаром нарсалардан сақланиш, тавҳиднинг ҳуқуқлари ва тўлдирувчиларидир. Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг юборилиши, рисолати, аввалидан охиригача – Макка ва Мадинадаги, турар жойи ва сафаридаги, тинчлик ва уруш даврларидаги ҳаётининг ҳар бир лаҳзаси, Муддассир сурасидаги умумий чақириқ:
﴿وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ ﴾
«Бутлардан йироқ бўлинг!» (Муддассир: 5), қариндошларга хос чақириқ:
﴿فَلَا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ فَتَكُونَ مِنَ الْمُعَذَّبِينَ * وَأَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ ﴾
«Бас (Эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам), сиз Аллоҳ билан бирга бошқа бирон «илоҳ»га илтижо қилманг! Акс ҳолда азоблангувчи кимсалардан бўлиб қолурсиз. Ва яқин қариндош-уруғларингизни(Аллоҳнинг азобидан) огохлантиринг!» (Шуаро: 213, 214) оятидан тортиб то даъватни ошкора қилиш:
﴿فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ ﴾
«Бас, сиз ўзингизга буюрилган ишни (яъни, ҳақ динга даъват қилишни)юзага чиқаринг ва мушриклардан юз ўгиринг!» (Ҳижр: 94), ундан кейин ҳижрат фармони:
﴿لاَ تَحْزَنْ إِنَّ اللّهَ مَعَنَا ﴾
«Ғамгин бўлма, шубҳасиз, Аллоҳ биз билан биргадир» (Тавба: 40), уруш ва жиҳод қилиш амри:
﴿الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِن دِيَارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلَّا أَن يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ ﴾
«Улар ўз диёрларидан фақатгина «Бизнинг Парвардигоримиз (ягона)Аллоҳдир», деганлари учун қувилган зотлардир» (Ҳаж: 40), бутлар парчаланиб, Макка фатҳи:
﴿وَقُلْ جَاء الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا ﴾
«Яна айтинг: «Ҳақиқат (яъни, Ислом) келди ва ботил (яъни, куфр) ўчиб-йўқолди. Чунки ботил йўқолгувчи нарсадир»» (Исро: 81), Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам вафоти яқинлашгани ҳақида маълумот:
﴿فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا ﴾
«Дарҳол Парвардигорингизга ҳамд айтиш билан (У зотни ҳар қандай «шерик»лардан) покланг ва У зотдан мағфират сўранг! Зеро У тавбаларни қабул қилгувчи бўлган зотдир» (Наср: 3), Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ўлим тўшагида: «Пайғамбарларининг мозорларини саждагоҳ қилиб олган яҳудиф ва насронийларга Аллоҳнинг лаънати бўлсин!»– деган пайтигача ўтган ҳар бир лаҳза, тавҳид эълони ва ҳужжатлари, ширк ва ширк кўринишларига қарши кураш билан лиммо–лим эди. Пайғамбарликнинг бари шунга асосланган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам танҳо бўлишларига қарамай тавҳидни ўрнатишга ҳаракат қилдилар. Дарада қамалда қолганида, ортидан қаттиқ қидирув бўлаётган ҳижрат йўлларида, Мадинада дўстлари ва ҳамкорлари орасида даъвати ғолиб бўлганида, тавҳид ҳақидаги гапларини тўхтатмадилар. Макка бутунлай фатҳ бўлганида ҳам бу йўлни тўхтатмадилар. Тавҳидни ҳаётга татбиқ қилиш ва ширкдан воз кечиш даъвати ўрнига, уруш қилишга қўл бериш билан кифояланмадилар. Булар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг девон қилинган таржимаи ҳоли ва саҳиҳ ҳадисларида қайд этилган. Унинг орқасида эса Қуръон бордир.
Шу боис, тавҳид биринчи ўринда бўлди ва ҳар бир аср ва ўлкада биринчи ўринда бўлиши шарт. Исломнинг бешта катта рукни ва катта аломатлари эса, тавҳиднинг эълон қилиш, шакллаш, ҳаётга татбиқ қилиш, эслатиш ва амалга ошириш учун мавжуддир.
Икки шаҳодат калимаси тавҳиднинг исботи – кўпхудоликни рад этиш, қонунчилик ва издошликни юборилган пайғамбар Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламга чеклашни ўз ичига олади.
Намоз, Аллоҳдан бошқа барча нарсадан воз кечиш ва уларни эътиборсиз қолдиришга асосланган такбир билан бошланади ва намоздаги Қуръон оятлари ва зикрларнинг:
﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ ﴾
«Сенгагина ибодат қиламиз ва Сендангина мадад сўраймиз» (Фотиҳа: 5) босқичларида бўлиши кифоядир.
Закот эса ибодатда, Аллоҳ таолони буюк Робб деб эътироф этишда ва уни Аллоҳ учун холис, дирҳам ва динор қуллигидан безор бўлиб чиқаришда намознинг қаринасидир:
﴿وَوَيْلٌ لِّلْمُشْرِكِينَ● الَّذِينَ لَا يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ ﴾
«Закотни (ҳақдорларга) ато этмайдиган, ўзлари охиратга кофир бўлган мушрикларга эса ҳалокат бўлгай!» (Фуссилат: 6, 7).
Рўзадор, ҳақиқий рўзада, таоми, ичимликлари ва шаҳватидан Роббиси ва Хожаси учун воз кечади.
Ҳажда Макка водийларидаги Уммат шиори эса, тавҳид билан талбия айтиш ва ширкни рад этишдир.
Учинчи нуқта:
Ишнинг муҳимлиги, одамларнинг Тўғри йўлдан оғиш ва кўнгилларнинг адашиш хатари бўлгани учун ҳам, мазкур далиллар, бир−бирига чирмашган ҳужжатлар ва тавҳид ҳақидаги етарли далиллар юборилди. Одамзотни алдаш ва тузоққа тушириш учун кўз тиккан қанча шайтонлар бор экан, қандай қилиб одамзотга ғамғўрлик қилинмасин?! Қудсий ҳадисда шундай дейилган:«Бандаларимнинг барчасини ботил диндан ҳақ динга ўтадиган қилиб яратдим ва уларнинг олдига шайтонлар келиб динларидан қайтарди, уларга ҳалол қилган нарсаларимни ҳаром қилишди ва Мен бирон ҳужжат нозил қилмаган нарсаларни Менга шерик қилишга буюришди» (Иёз Мужошиъий разияллоҳу анҳу ривояти. Имом Муслим 5109).
Қандай ҳушёр бўлинмасин, ахир Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам Уммат ичидан сараланган саҳобаларнинг бошига ширк келишидан ҳадикда бўлдилар: «Сизлар учун қўрққан энг хатарли нарсам – кичик ширкдир» (Имом Аҳмад 24030, 24036). Агар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг: «Ширк умматим ичида қумурсқанинг ўрмалашидан кўра хуфёнадир!»– деган ҳадислари ҳақида тафаккур қилиб кўрсак, хавф яна ҳам кучаяди (Имом Аҳмад 19835). Ҳатто, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Умматимнинг бир гуруҳи бутларга сиғинади ва (айрим) қабилалар мушрикларга қўшилиб кетади»– дея дарак ҳам бердилар. Нега тавҳиддаги бўшлиқ, чин ибодат ва ёлборишдаги нуқсонга ҳушёр турилмасин?! Нега ширк, ширкнинг анвойи турлари ва омиллари ҳақида ҳушёр турилмасин?! Ахир Аллоҳ таоло Қуръон Каримида шундай демоқда:
﴿وَمَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللّهِ إِلاَّ وَهُم مُّشْرِكُونَ ﴾
«Уларнинг кўплари Аллоҳга фақат мушрик бўлган ҳолларидагина иймон келтирадилар» (Юсуф: 106)?! Сиз турфа рангдаги жоду, фолбинлик, шумланиш, тумор ва Аллоҳ номига онт ичиш, солиҳ одамлар ҳақида ғулув кетиш турларига бир боқинг! Аллоҳдан бошқасига дуо қилиш, қабрда ётган мурдалардан мадад тилаш, дахмалар атрофида тавоф қилиш, у ерда ётганлардан дуолар исташ, мозорларга қандил ва пардалар осиш, уларнинг олдида ва уларга атаб жонлиқлар сўйиш, мозорларни силаш авжига чиқиб, иш шу даражада кучайиб бормоқдаки, мозорлар олдини сайилгоҳ ва ибодат маконлари қилиб олинмоқда. Ла ҳавла ва ла қуввата илла биллаҳ!
Тавҳидга бўлган эътиқодидаги бузуқлик кўринишларидан бири − зиёли ва маърифатпарвар бироқ Аллоҳнинг ҳукмига норози ва унга таслим бўлмаган одамлар гуруҳи борки, улар Аллоҳнинг бирон жазоси ижро этилса жунбушга келиб, кўнгиллари титраб, безовта бўла бошлайдилар. Уларга бу залолатларида ҳамкор бўлган дўстлари бўлиб, ўзларини «ҳуқуқбонлар» деб атайдилар. Аслида, шундай одамлар сабабли инсон ва халқлар ҳуқуқи поймол бўлмоқда. Уларнинг тасаввурига кўра Ислом дини хотин–қизлар ҳуқуқини поймол қилади, Ислом жиноятлар учун тайинлаган жазолар эса шафқатсизлик, ваҳшийлик ва қоқлоқликдан бошқа нарса эмас. Муртадлик ҳукми эса «яратувчанлик» ва «фикрлаш» ҳурриятига таҳдид, шариат аҳкомларининг барчаси қоронғулик, тассуб ва ёпиқ асрга қайтишдир. Ҳатто, улар шариатни террорнинг ҳалокатли даричасига олиб кириб қўйдилар!
﴿فَلاَ وَرَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّىَ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لاَ يَجِدُواْ فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُواْ تَسْلِيمًا ﴾
«Йўқ, Парвардигорингизга қасамки, то улар ўз ўрталарида чиққан келишмовчиликларда сизни ҳакам қилмагунларича ва кейин сиз чиқарган ҳукмдан дилларида ҳеч қандай танглик топмай, тўла таслим бўлмагунларича – бўйинсунмагунларича зинҳор мўмин бўла олмайдилар»(Нисо: 65).
Тавҳид − хор ва Ер ютишига, хўрланишга ва қарамликка лойиқ бўлган одамлар учун оғирдир. Ер юзида бузғунчиликка интилиб, ботқоқларда ботиб қолган одамларга оғирдир:
﴿وَإِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَإِذَا ذُكِرَ الَّذِينَ مِن دُونِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ ﴾
«Қачон ёлғиз Аллоҳ зикр қилинса, охиратга иймон келтирмайдиган кимсаларнинг диллари сиқилиб кетар. Қачон У зотдан ўзга бутлар зикр қилинганида эса баногоҳ улар шодланиб кетурлар» (Зумар: 45).
Дарҳақиқат, улар тасаввурида қул ва тафаккурида мушрик бўлганлари учун ҳам, тавҳидни ва тавҳиднинг софлигини билмайдилар. Улар Аллоҳ нозил қилган таълимотларга кофир бўлиб, улардан нафратланган одамларга гўё: Биз сизларга баъзи ишларда, йўқ, барча ишларда итоат қиламиз!,– демоқдалар. Улар тавҳидни билмай, уни ҳаётга татбиқ этмай, гўё, ўзларининг Ислом аҳлидан тафаккури, белгилари, дунёқараши ва ғояларида айри, сиёсат, иқтисод, жамият ва одобларда Шарқ ёки Ғарбдан келган нарсаларга боғлиқ гуруҳ эканликларини намоён этмоқдалар. Бу уларнинг Уммат тарихи, салобати ва меросини билмасликлари ва унга қарши чиқишларида очиқ намоён бўлмоқда.
Тўртинчи нуқта:
Қалблар ва кўнгиллар тавҳид билангина қувонади. Тавҳид асосидагина дўстлик ва душманлик, муҳаббат ва нафрат бўлади. Пойдеворида эътиқод ва Аллоҳ йўлидаги муҳаббат бўлган барча алоқа ва муносабат кучаяди. Иймон риштаси қаршисида ирқ, тупроқ ва ранг ришталари йўқ бўлиб кетади. Аллоҳга яқинлаштирадиган амалларни қилишларига қарамай, мушрикалрдан амаллари қабул қилинмайди:
﴿وَلَوْ أَشْرَكُواْ لَحَبِطَ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَعْمَلُونَ ﴾
«Агар улар мушрик бўлганларида қилган амаллари беҳуда кетган бўлур эди» (Анъом: 88).
Тавҳид амалга ошмас ва чин ихлос бўлмас экан, шафоат қилгувчиларнинг ҳомийлиги, солиҳ инсонлар ҳатто расул ва анбиёлар саййиди Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг дуоси ҳам қабул бўлмайди. Сўзимизнинг тасдиқи ўлароқ ушбу оятларни ўқинг:
﴿اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لاَ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِن تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَن يَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ ﴾
«(Эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам), хоҳ улар учун мағфират сўранг, хоҳ мағфират сўраманг — агар етмиш марталаб улар учун мағфират сўрасангиз ҳам, Аллоҳ уларни асло мағфират қилмас» (Тавба: 80).
Иймоннинг бошқа нарсаларда бўлмайдиган тоти ва нашъаси бор. Иймон ҳаловати эса рози ва сокин нафснинг ички ҳаловати бўлиб, сувлар дарахтлар танасида, қонлар эса томирларда юрганидек, юради. Натижада, унда безовталик, сиқилиш ва бошқаларни сиқиш эмас, аксинча, фараҳлик, шафқат, ризолик ва неъмат макон топиб, йўлчиларнинг маёғи, ноумидларнинг умиди, қўрққанларнинг хавфсиз жойи ва курашаётганларнинг мадади бўлади:
﴿ذَلِكَ الْفَضْلُ مِنَ اللّهِ وَكَفَى بِاللّهِ عَلِيمًا﴾
«Бу Аллоҳ томонидан бўлган фазлу-марҳаматдир. Аллоҳнинг ўзи етарли билгувчидир» (Нисо: 70).
Бу – тақводорлар учун мужда, маҳрумлар учун умиддир. Аллоҳга бўлган иймон – кўнгил ҳузури ва ишончи, қалблар ҳидояти, орзуларнинг отаси, жасоратнинг оғаси, умиднинг йўлдоши, Умматнинг шони ва халқларнинг руҳидир.
Иймон ҳаловатини тотган одамнинг ҳаёти сермазмун бўлиб, ўз йўлини топиб олади. Ўз йўлини топган одам эса, онгли одим отади. Онгли одим отган одам Аллоҳ ризосига эришиб, мақсадига етади. Ҳа, у йўлида давом этар экан, қаршисига чиққан ғовларга эътибор бермайди. Чунки, фикри ва онгги олий ва боқий нарсага боғланган бўлади:
﴿يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ● ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً ﴾
«Эй хотиржам-сокин жон, Сен (Аллоҳ ато этган неъматлардан) рози бўлган (ва Аллоҳ таоло томонидан сенинг амалларингдан) рози бўлинган ҳолда Парвардигоринг (ҳузури)га қайт!» (Фажр: 27, 28).
Бешинчи нуқта:
Соғлом эътиқод эгаларининг хотиржамликни бўш ўтириш, зиллат, хўрлик ва ялқовликда излашларидан Аллоҳ сақласин! Ҳолбуки, улардаги ҳаётнинг барча йўналиши ва йўллари ҳаракат, имтиҳон, эзгулик, адолат ва одил мусобақалар учун марду майдон, кураш, қийналган пайтда интилиш, таваккул, бардошдан иборатдир. Ҳаёт шароитлари ва синовлари уни безовта қилмайди, сабрини тугата олмайди: «Мўъминнинг ишига ҳайронман, унинг барча иши яхшиликдир: Бошига қувончли ҳолат келса шукр қилади ва бу, унинг учун яхшидир. Бошига мусибат келса сабр қилади ва бу, унинг учун яхшидир. Бу, фақатгина, мўъмин учундир!» (Имом Муслим 64).
Мўъмин мустаҳкам иймон билангина хатар, қўрқоқлик, фарёд ва қўполликдан қутилади:
﴿قُل لَّن يُصِيبَنَا إِلاَّ مَا كَتَبَ اللّهُ لَنَا هُوَ مَوْلاَنَا وَعَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ ﴾
«Айтинг: «Бизга фақат Аллоҳ биз учун ёзиб қўйган нарсагина етур. У бизнинг ҳожамиздир. Бас, иймонли кишилар фақат Аллоҳгагина суянсинлар!»» (Тавба: 51).
«Аллоҳ берганини қайтаргувчи, тўсганини бергувчи йўқдир. Унинг даргоҳида обрўдорга обрўси фойда бермас!». Бу асос ва ғоялар йўлида олиб борилаётган кураш саҳнасида, ҳаловат ва розилик бор: Мўъминга бирон нарса ато этилса қабул қилиб, шукур қилади. Агар берилмаса рози бўлиб, сабр қилади. Фармон келса, итоат этади. Таъқиқ келса, воз кечади. Гуноҳ қилса, мағфират сўрайди.
Ушбу иймон ва ҳаловат билан мўъмин банда истаклар занжиридан, ёмонликка чорловчи нафсу аммора ҳаяжонлари, шайтонлар васвасаси, дунёнинг хотин–қизлар, молу дунёлар, маркаблар, турфа лаззат ва зийнат фитналаридан озод бўлади. Қаноат билан лиммо–лим саодат ва ҳаловат билан қурумсоқлик, бахиллик ва қизғанчиқликдан йироқлашиб, тантилик, саховат ва фидойилик ғоялари сари юксалади. Чунки, иймон ҳаловатида ҳаддан ошган модда қуруқлигини намлаш, очкўзлик хуружини тизгинлаш, эзгулик ва шафқат ниҳолларини ўтқазиш бордир. Шу боис қалбларга хотиржамлик ўрнашиб, уларни шафқат қоплайди:
﴿أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ ﴾
«Ана ўшаларга Парвардигорлари томонидан саловот (мағфират) ва раҳмат бордур. Ана ўшалар ҳақ йўлни топгувчилардир» (Бақара: 157);
﴿مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ ﴾
«Эркакми ё аёлми — кимда-ким мўмин бўлган ҳолида бирон яхши амал қилса, бас, Биз унга покиза ҳаёт ато этурмиз ва уларни ўзлари қилиб ўтган амалларидан чиройлироқ ажр-савоблар билан мукофотлаймиз»Наҳл: 97).
Олтинчи нуқта:
Чин иймон ҳайратомуз ишларни қилади. Қалбга ўрнашиши биланоқ унинг осорлари муомала ва хулқ–атворда кўринади. Ислом ҳаракатли эътиқод бўлиб, салбийликка тоқат қилмайди. У, туйғулар оламига тушгач ўз ифодасини кўрсатиш учун хорижга интилиб, воқеъда амал ва ҳаракат ўлароқ шаклланади. Мусулмонларнинг биринчи авлоди, жоҳилият жозибалари, дунёнинг мафтункорлиги ва таъсирчанлигига эътибор бермай юксалган залворли чўққилар эди. Мусулмон авлодлар, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам татбиқ қилган намунавий тарбия, шахсдан шахсга, жамиятдан жамиятга ўзгармаган, аксинча, ҳаётда башарият тажрибалар ўтказгани сайин устиворлигини кучайтирган ўзгармас қиймат бўлиб қолган фазилатли ахлоқлардан сипқоришди. Ҳолбуки, булар, шахс ва жамият манфаати ҳамда барча соҳалардаги эзгу амал ва фазилатларни ўз ичига олган мукаммал хулқлар эди.
Еттинчи нуқта:
Соғлом эътиқоднинг хулқ атворда покдомонлик, фаҳш ва ифлос нарсалардан поклик каби ўзига хос осорлари намоён бўлади. Шайхулислом Ибн Таймийя раҳимаҳуллоҳ бу мақомда шундай дейди: «Юсуф алайҳис солату вассалом Аллоҳга муҳаббат қўйган ва динни Унга холис қилгани боис имтиҳон қилинмади. Ҳатто Аллоҳ таоло:
﴿كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاء إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ ﴾
«Ундан (Юсуфдан) ёмонлик ва бузуқликни четлатиш учун мана шундай қилдик (яъни уни Ўз ҳифзу ҳимоятимизда асрадик). Зеро, у покиза бандаларимиздандир»– деди» (Юсуф: 24). Азизнинг рафиқаси ва қавми эса мушрик бўлганлари учун, ишққа мубтало бўлишган эди. Ишққа эса тавҳиди ва иймони қусурли бўлган одамгина мубтало бўлади. Аллоҳга қайтган қалбни, Аллоҳ ишқдан буриб туради».
Шайх Ибн Саъдий раҳимаҳуллоҳ айтди: «Қалбига иймон кирган ва барча ишларида Аллоҳга ихлосли бўлган одамни Аллоҳ таоло иймонининг ҳужжати ва ихлосининг чинлиги туфайли турли ёмонликлар, ҳаёсизликлар ва гуноҳкорлик омилларидан ҳимоя қилади. Бу – унинг иймони ва ихлосининг мукофотидир. Аллоҳ таоло айтди:
﴿وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلا أَن رَّأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاء إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ ﴾
«Ҳақиқатан, (Зулайҳо) унга (яъни, Юсуфнинг висолига) интилди. Агар Парвардигорининг очиқ ҳужжат-аломатини кўрмаганида, (Юсуф) ҳам унга(Зулайҳога) мойил бўлар эди. Ундан (Юсуфдан) ёмонлик ва бузуқликни четлатиш учун мана шундай қилдик (яъни уни Ўз ҳифзу ҳимоятимизда асрадик). Зеро, у покиза бандаларимиздандир» (Юсуф: 24)».
Жасорат ва журъат, ушбу эътиқоднинг хулқ атворда мавжуд бўлган осорларидан биридир. Банданинг қалбида тавҳид кучайиб боргани сайин, қалбнинг жасорати ва журъати ортиб боради. Аллоҳнинг икки халили – Муҳаммад ва Иброҳим алайҳимассолату вассаломлар одамлар ичида энг кучли муваҳҳид бўлганлари учун ҳам, ўта жасоартли ва журъатли эдилар. Анас ибн Молик разияллоҳу анҳу айтди: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам одамларнинг энг тантиси, энг жўмарди ва энг жасоратлиси эдилар. Мадиналиклар кечаларнинг бирида (келган товушдан) қўрқиб кетдилар. Одамлар товуш келган томон юра бошладилар. Уларни товуш томондан қайтиб келаётган Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам тинчлантирдилар ва:«Қўрқманглар! Қўрқманглар!»– дедилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам Абу Талҳанинг отига миниб, бўйинларига шамширларини осиб, одамлардан илгари товуш келган томон кетган эдилар.
Иброҳим алайҳиссаломнинг жасоратли эканига Намрудга қарши туриб, қавмининг бутларини парчалаганини билишнинг ўзи кифоядир. У қавмига:
﴿أُفٍّ لَّكُمْ وَلِمَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ ﴾
«Сизларга ҳам, Аллоҳни қўйиб сиғинаётган бутларингизга ҳам суф-е! Ахир ақл юргизмайсизларми?!» (Анбиё: 67), мунозара қилган мушрикларга эса:
﴿وَكَيْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَكْتُمْ وَلاَ تَخَافُونَ أَنَّكُمْ أَشْرَكْتُم بِاللّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ عَلَيْكُمْ سُلْطَانًا فَأَيُّ الْفَرِيقَيْنِ أَحَقُّ بِالأَمْنِ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴾
«Сизлар (Аллоҳ) бирон ҳужжат туширмаган бутларни Аллоҳга ширк қилишдан қўрқмайсиз-у, мен сизлар Аллоҳга шерик қилиб олган бутларингиздан қандай қўрқай?! Агар билсангиз (айтинг-чи), қайси гуруҳ(қўрқмай) хотиржам бўлишга ҳақлироқ?» (Анъом: 81) деган эди.
Бунинг муқобилида, ширк – қурқув ва хавф омилидир. Аллоҳ таоло айтди:
﴿سَنُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُواْ الرُّعْبَ بِمَا أَشْرَكُواْ بِاللّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا ﴾
«(Тангри эканлигига) ҳеч қандай ҳужжат-далил келмаган нарсани (яъни жонсиз бутларни) Аллоҳга шерик қилганлари сабабли кофирларнинг дилларига қўрқув солажакмиз. Уларнинг борар жойлари жаҳаннамдир, зулм қилгувчиларнинг жойлари нақадар ёмон жой!» (Оли Имрон: 151).
Шайхулислом Ибн Таймийя раҳимаҳуллоҳ шундай дейди: «Шунинг учун ҳам, мушрик махлуқлардан қўрқиб, улардан умидвор бўлади ва бунинг натижасида унда қўрқув ҳосил бўлади. Ширкка алоқаси бўлмаган одам эса, Аллоҳ таоло айтганидек, омонликда бўлади:
﴿سَنُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُواْ الرُّعْبَ بِمَا أَشْرَكُواْ بِاللّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا ﴾
«(Тангри эканлигига) ҳеч қандай ҳужжат-далил келмаган нарсани (яъни жонсиз бутларни) Аллоҳга шерик қилганлари сабабли кофирларнинг дилларига қўрқув солажакмиз. Уларнинг борар жойлари жаҳаннамдир, зулм қилгувчиларнинг жойлари нақадар ёмон жой!» (Оли Имрон: 151)».
Яҳё ибн Муоз Розий раҳимаҳуллоҳ: «Аллоҳдан қўрқишингга қараб, одамлар сендан қўрқадилар» деган бўлса, Юсуф ибн Асбот раҳимаҳуллоҳ: «Аллоҳдан қўрққан бандадан барча нарса қўрқади»– деган.
Эътқоднинг хулқ атвордаги осорларидан яна бири, одамлардан беҳожатликдир. Шу боис Аллоҳ таолога тўла боғланиб самимий ёлборган банданинг қалби, Аллоҳдан бошқасига ҳеч йўналмайди. У, одамлардан бутунлай беҳожат бўлади. Шайхулислом Ибн Таймийя раҳимаҳуллоҳ айтди: «Банда Аллоҳ таолога қанчалар ҳокисор бўлиб, қанчалар ёлборса ва итоатли бўлса, Аллоҳга шунчалар азиз, шунчалар яқин ва шунчалар қадрли бўлади. Бандаларнинг энг бахтиёри, Аллоҳ таолога кўп ибодат қилганидир. Ҳикматли сўзларда айтилганидек: Хоҳлаган зотингизга муҳтож бўлинг, унинг асирига, хоҳлаган зотингиздан беҳожат бўлинг, унинг тенгдошига, хоҳлаган одамингизга яхшилик қилинг, унинг амирига айланасиз! Банда бирон жиҳатдан махлуқларга муҳтож бўлмасагина, энг қадрли ва ҳурматли бўлади. Уларга муҳтож бўлмай яхшилик қилсангиз, уларнинг тасаввурида энг буюк одам бўласиз. Бир томчи сув учун уларга муҳтож бўлсангиз, ўша эҳтиёжингизча улардаги қадрингиз йўқолади. Бу – дин Аллоҳники бўлиши ва унга ширк келтирилмаслиги учун Аллоҳнинг ҳикмати ва раҳматидандир».
Саккизинчи нуқта:
Эътиқод фақатгина (Аллоҳ таолонинг) исм ва сифатлар(ини ўрганиш)дангина иборат эмас, аксинча, бундан кўра кенг қамровлидир. Бу билан Аллоҳнинг исм ва сифатларига эътиборсиз бўлиш керак, демоқчи эмасмиз. Балки, мақсадимиз, айрим одамларнинг эътиқод деганда фақатгина Аллоҳнинг исм ва сифатларинигина тушунишлари, холос. Зеро, дўстлик ва душманлик ҳам эътиқоддир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламни, суннатларни, аҳли суннатни суюш ҳам эътиқод, демакдир. Аҳли суннатнинг бир–бирларини умумий суратда дўст тутишлари, адашиш ва адаштириш билан айблашга шошилмасликлари лозим. Шайхулислом Ибн Таймийя раҳимаҳуллоҳ айтди: «Аллоҳ ва Русули соллаллоҳу алайҳи ва саллам муқаддам қўйган нарсаларни муқаддам қўйиш, Аллоҳ ва Русули соллаллоҳу алайҳи ва саллам суйган нарсаларни суюш ва ёқтирмаган нарсаларни ёқтирмаслик, Аллоҳ ва Расули соллаллоҳу алайҳи ва саллам таъқиқлаган нарсаларни таъқиқлаш, Аллоҳ ва Расули соллаллоҳу алайҳи ва саллам рози бўлган нарсалардан рози бўлиш ва мусулмонлар бир ёқадан бош чиқаришлари зарур. Айрим одамлар бошқаларни «адашган»га ёки «кофир»га чиқаришса, гоҳида бу ҳкум тўғри ҳамда Қуръону суннатга мувофиқ бўлиши, гоҳида эса биродари диний ишларнинг биронтасида хато қилган бўлиши ҳам мумкин. Бироқ, диний ишларда хато қилган ҳар бир одам ҳам кофир ва фосиқ бўлавермайди. Аксинча, Аллоҳ таоло бу Умматнинг қилган хатоси ёки унутиб қилган ишларини кечирган» («Мажмуъу фатаава Ибн Таймийя» 3/420).
Аллоҳнинг исм ва сифатлари ҳақидаги салаф солиҳ эътиқодида бўлган шахс, аҳли суннатга мансуб шахсларни ёмон кўриши ва қоралаши мумкин эмас. Чунки, бу эътиқод эгасининг аҳли суннат ҳақидаги фикри соғлом бўлиши лозим. Тўғриси, Аллоҳнинг исм ва сифатлари ҳақидаги эътиқодни ҳаётга тўғри татбиқ қилаётган бўлсада, унинг аҳли суннатни ёмон кўриши, бошқа тарафдан эътиқодга зарба беради.
Мункар ва гуноҳ нарсалардан нафрат этиш ва улардан қайтариш эътиқоддан ва банда эътиқодининг соғломлигининг кўринишларидандир. Олим ёки даъватчи ёхуд маърузачи у ёқда турсин, ҳатто илм талабасининг ҳам дарс асносида ёки ёзилган мактубда ўз олди, орқаси, ўнги ва сўлидаги мункар ишни қайтариши шартдир. Агар қайтармаса бу, Аллоҳ сақласин, унинг иймонидаги нуқсон аломатидир. Чунки мункар нарсаларни инкор этмаслик, иймондаги нуқсондир. Иймон эса, барчамизнинг қарори–иттифоқига кўра, эътиқоддир.
Шайхулислом Ибн Таймийя раҳимаҳуллоҳ айтди: «Кимнинг қалбида Аллоҳ ва Расули соллаллоҳу алайҳи ва саллам ёмон кўрган ва ҳаром қилган куфр, фисқ ва осийликка бўлган нафрат бўлмас экан, унинг қалбида Аллоҳ фарз қилган иймон йўқдир. Ҳаром қилинган нарсалардан нафратланмаган одамда, иймон умуман йўқдир».
Аллоҳ йўлида суюш ҳам эътиқоддандир. Бунга жаҳоннинг ҳар бурчагидаги мусулмонлар аҳволидан, гарчи уларнинг хато ва камчиликлари бўлса ҳам, аламни ҳис этиш ҳам киради. Ўзларини салаф эътиқодида эканликларини иддао қилаётган айрим мусулмонлар, афсуски, у ер ва бу ерда мусулмонлар бошига келаётган мусбатлардан кўнгиллари оғримайди. Бу эътиқодда бўлганлар кофирлар Ер юзидаги қайсидир бир ўлкада мусулмонлар тупроғини ишғол қилса эътибор бермайдилар ва эътироз билдирмайдилар. Ҳатто, айримлари бундан севинадилар ва: “Уларнинг эътиқодларида бузуқлик бор!” ёки “Улар ашъарий эътиқодадирлар!” ёхуд “Улар тасаввуф оқимидадирлар!”, дейдилар. Дўстим, иккинчи тараф кофир – яҳудий, насроний ва коммунист эканини унутдингизми?! Ахир сиз уларни севинтираяпсиз–ку?! Нега камчилик ва хатолари бўлган мусулмонлар ва Ашъарий эътиқодидаги мусулмонлар учун ачинмайсиз?! Ахир эътиқодимизга кўра, хатолари бўлсада ўша мусулмонларни кофирлардан афзал кўришимиз керак–ку?! Аллоҳ қалбини мунаввар қилган одам учун бу масъала жуда ҳам очиқдир. Шайхулислом Ибн Таймийя раҳимаҳуллоҳ айтди: «Мўъминни қайси синфдан бўлса ҳам дўст ҳисоблаш, кофирни қайси синфдан бўлса ҳам душман ҳисоблаш, фарздир. Иймони ҳам, фосиқлиги ҳам бўлган одамнинг иймонига қараб дўстлик, фосиқлигига қараб душманлик кўрсатилади» («Мажмуъу фатаава Ибн Таймийя» 28/227 – 229).
Шайхулислом Ибн Таймийя раҳимаҳуллоҳнинг шариат мақсадларини тушуниш ҳақида айтилган қуйидаги фиқрадаги гапларига диққат билан қулоқ беринг! У, эътиқоднинг айрим одамларга номаълум бўлган жиҳатларини очиб бермоқда: «Яхшилик ва ёмонликнинг даражалари бордир. Агар кўп имкони бўлмаса яхшиликнинг озроғи билан кифояланилади ва озгина ёмонликни қилиш билан кўпроқ ёмонликни бартараф этилади. Ҳолбуки, талайгина рофиза, жаҳмий ва бошқа оқимларга мансуб бидъатчилар кофирлар ҳукм сураётган ўлкаларга кетдилар ва уларнинг қўлида кўплаб одамлар Ислом динини қабул қилиб, манфаат кўришди ва бидъатчи мусулмон бўлишди. Бу, уларнинг кофир бўлишларидан кўра яхшироқдир. Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам имконлари етгани қадар одамларни Ислом динига даъват қилдилар ва ҳар бир одамни ўзи турган муҳитдан кўра яхшироқ муҳитга олиб ўтдилар. Ҳар бир шахснинг қилган ишига кўра ўз мақоми бор. Ҳолбуки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам манфаатларни вужудга келтириш, мукаммаллаштириш ва фасод ишларни йўқотиш ёки камайтириш учун юборилганлар» («Мажмуъу фатаава Ибн Таймийя» 13/96).
Мусулмонлар ижмоси билан жаҳмийлар кофирдирлар. Шундай бўлишига қарамай шайхулислом Ибн Таймийя раҳимаҳуллоҳ бир инсоннинг куфрдан чиқиб рофизалик ёки жаҳмийликка киришини куфрда қолишдан кўра афзал эканини таъкидламоқда. Бас, баъзи пайтларда кўпига имкон топа олмасакда оз яхшиликка рози бўламиз ва имкони қадар енгилроқ ёмонликни қилиш билан каттароқ ёмонликни даф қиламиз. Ҳолбуки, шариат манфаатларни юзага чиқариш, такомиллаштириш ва фасод ишларни йўқ қилиш ва камайтириш учун келган.
Биз қаерда−ю, бу тушунчалар қаерда! Эътиқод эгаси эканини иддао қилаётган одам бу сўзларни ўқисин! Бу – Ислом умматининг энг яхши авлоди бўлган саҳобалар ва тобиинлар – салаф солиҳ эътиқоди бўлиб, шайхулислом Ибн Таймийя раҳимаҳуллоҳ ҳам ўша эътиқоддадир. Бу умматнинг охири, биринчилари тузалган нарса билан ислоҳ бўлади!
Менимча, сиз энди, фақатгина, фитна пайдо бўлган пайтлардагина гапирадиган, на дарс ва на маъруза ва на китоблардан билинмаган, мусулмонлар бошига бирон мусибат ёки фалокат тушсагина оғизларининг таноби қочиб, ақида ҳақида адаштирувчи, бидъатчи ва: “Фалончи ёки пистончининг эътиқоди хато!”,– дея шайхулисломдек ёки илмий ёхуд эътиқодий ишларда мурожаат қилинадиган одамдек жар солувчи номаълум исм ва шахслардан ақийдани олинмаслигини билган бўлсангиз керак. Улар бу фитна ва фалокатлар пайдо бўлишидан илгари қаерда эдилар? Улар у ёки бу гапларидан илгари эътиқод ҳақидаги бирон матн китобини қўлга олиб дарс ва шарҳ қилганми?!
Аҳли суннат орасида бирон илмий ва амалий мавзуда фарқли кўришлар юзага келса, ўрталарида дўстлик алоқаларининг узилмаслиги, эътиқоднинг бир парчасидир. Агар ихтилоф тарқоқлик, фалончи ва пистончини айблаш ва қоралашга олиб борса, эътиқодга путур етказади. Шайхулислом Ибн Таймийя раҳимаҳуллоҳ бу ҳақда шундай дейди: «Саҳобалар, тобиинлар ва улардан кейинги авлодлар ичидаги олимлар бирон ишда фарқли кўришларга боришса Аллоҳ таолонинг қуйидаги фармонига итоат этишар эди:
﴿فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللّهِ وَالرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلاً ﴾
«Бордию бирон нарса ҳақида талашиб қолсангиз,— агар ҳақиқатан Аллоҳга ва охират кунига ишонсангиз — у нарсани Аллоҳга ва пайғамбарига қайтарингиз! Мана шу яхшироқ ва чиройлироқ ечимдир»(Нисо: 59). Улар, ўрталаридаги дўстлик, шаффофлик ва диндош биродарлик туйғуларига риоя қилиб, илмий ва амалий мавзуларда баҳс юритар эдилар» («Мажмуъу фатаава Ибн Таймийя» 1/172).
Следующая публикация
Нет комментариев