Предыдущая публикация
«Свод заповедных законов Кайтаг-Дарго».
Один из древнейших сохранившихся письменных памятников на даргинском языке. Начало XVII века.
“Текст судебника составлен на одном из диалектов даргинского языка. При переводе мы пытались свести язык текста к одному из двух диалектов даргинского языка — уркарахскому или сюргинскому, но из этого ничего не вышло. Обращение к кайтагскому диалекту тоже не дало результатов. Перевести текст судебника оказалось возможным только с помощью указанных трёх диалектов. При переводе встречалось много трудностей, так как многие слова из свода сейчас почти не употребляются в современной литературе. К счастью, как удалось выяснить, эти слова все еще бытуют в простонародье. Это в значительной мере облегчило нашу работу над переводом текста.
Текст Кайтагского судебника очень сложный. Удивительно, что еще в XVII веке на одном из местных даргинских диалектов оказалось возможным выразить самые сложные обороты речи из области исторической и историко-юридической науки. В тексте очень редки слова, заимствованные из восточных языков. Написан арабским шрифтом.”
Проф. Р. Магомедов.
***********
«Хайдакь дарга зигъналла кlа».
Гьайш Хайдакь дарга зигъналла кIa саби. Лебил Уцумила дарга бархбалгуй белкӀунил саби. КӀишала шилизи кабихьибил саби.
БучIаннис дарай, я хӀябал къуруш, талхъайс унц. Талхъа нугьру аккарли мабилчӀаб. БелчӀалли талхъайс урчи. Талхъай белчӀахъалли урчи беккаб белчӀуниллис.
МухӀли буцали бекӀ буцар.
1. Хъулчи кавшали кьаранукьесли бигьаб.
2. Я гӀямиликев, я хъайцив, я хӀенкьлицев, я вявдеш гӀергъили хъулки кавшибил кавшалли чӀидахӀ букь дигьаб, кӀел душман бигьаб.
3. Хъулки уцалли азир танка гӀякӀа уцибис дигьаб, даршал танкка гӀякӀара дигьаб. Хъулчи уцибли ватурагъали — даршал танка гӀякӀа ватурагъибиллике дигьаб.
4. ХъямхӀялара гӀякIа хъулчилагъуна бигьаб.
5. Адими гьакайцалли, пулан мусаликеб я гьиш икӀули, я гъараикӀули, я жаликӀули гьакайзулли мас кирсасалли, сасибил мас цалис вецӀли ахъесли бигьаб.
6. Кавшалли верхӀдехӀ хӀи дигьаб, гъанрука кавшалли, гъарали укухӀили, тяк игьаб. Гъанрука кавшибил кавшалли гьил мусаликеб чӀидахӀ хӀи дигьаб. Адими кавшалли цӀили... (Ургарти бахӀяни агара).
7. ХӀикивлис вершалли даршал танка гӀякӀа бигьаб, вершибли кавшалли хъали душманбигьаб, вершибил кав шалли кьаран укьесли бигьаб.
8. Хъулки къяна вигьалли цалис вецӀкали дигьаб, хӀябӀаркьибра икӀалли, хъулки аккара икӀалли верхӀел амхартала хъя дигьаб.
10. ХIи хьунул руцалли азир танка гӀякӀа бигьаб. Ну руцибра рикӀули, руцибил мусаликив гьитра вигьалли хьунулла мухӀли кьабулбаркьесли бигьаб. Хъули вакӀиблагӀир рикӀалли, кьабулхӀебаркьесли бигьаб. Нуни хӀеруцибра икӀалли верхӀел амхарталла хъя бигьаб сунела тухумличули.
МухӀли буцали бекӀ буцар.
1. Адими ну гьашили вахъибра, наб гьашили игьуб, нуни вагьра вагьурра, гьаш адими сайри икӀули вакӀалли, гьатила мухӀли кьабулбаркьесли бигьаб верхӀел амхартала хъяличули, сунела тухумличули.
2. Душмайчул даршубаркь я масличул я кьацӀличул я адамтала патихӀяличул бигьаб.
3. Лагъли уздан хьунул руцалли кавшесли бигьаб. Талхъай руцалли дарккали даршал къуруш сасесли би гьаб. Уздан гъабзали талхъан хьунул руцалли тяк ригьаб. Масала, сари разиригьили аккалли руцара хӀергьар, рази хӀеригьалли, сари разиригьни сабабли так.
4. Амарсали хьунул гьарасали, гьарасибики разихӀерикалли, реккесли бигьаб, разихӀерикалли, бегӀти киркка бикӀалли кирккесли бигьаб. ХӀялуккаса викӀалли, къавгъа дигьалли гьарасибил кавшалли кьаранукьесли бигьаб.
5. ДаршухӀейгьубли левай амарсалли цӀа дикьалли, зиянбаркьалли, катӀи вагьалли, цацарайце зегъа бекка икӀанникебра даршал танка гӀякӀа бигьаб.
6. Хьунул шери риккишаибли цӀили хӀеккалли цалис вецӀахъесли бигьаб.
7. Ца дяхъиличули, кӀивал дахъиличули амарсар вебкӀалли, катӀи кайцурил леввигьалли, мукӀурли вигьаб, бикьри вигьаб, цацарайцир къибикки икӀалли икӀаникиб даршал танка гӀякӀа бигьаб.
8. Цали гьирваркьибли зиян баркьалли я гьираркьибли кавшалли, баркьибил зиян гьираркьибилли ахъесли бигьаб, сайра душманаркьесли бигьаб.
9. Адамтала къавгъа дигьубли цали ца бяхъялли, гьалав вебкӀибиллис, гӀелли вебкӀибилли букьра луккесли бигьаб.
МухӀли буцалли бекӀ буцар.
1. Шад гьиш кидатай гъикъали даршал... хӀенкьлици гьишбакӀалли даршал тянкка гӀякЬа бигьаб.
2. Амарсали хъябли буцалли урхӀевхъесли бигьаб, сунели биккаб, сунили хъяблигӀи буцибицер сасибли биккаб.
3. Душман вакӀалли вихӀесли бигьаб. Мавудда хӀейкӀесли бигьаб, аркьяли варх хӀявкьесли бигьаб. Душмайчули иркьанил кавшалли тяк игьаб, килаки чапухъалли даршал...
Гьашти дугьби ддура дарккала адимицце мадургьаб.
1. Ддура дарккалицеркад душман гьаш дарккалице вакӀалли хӀейхесли бигьаб.
2. Ддура даркка амарсар гьаш дарккалице вакӀибил, шан варкьаба викӀалли варкьесли бигьаб, кьадира, мангъушра, чапар, шила халалра, мутагӀялимра гьишхӀеркьесли бигьаб, варкьалли букь дигьаб.
3. Бахъал цашалбикибли ца абирхулли, декӀарухъуникебра азир танкка гӀякӀа бигьаб.
4. Хъулки къяна игьалли цалис вецӀли бигьаб.
МухӀли буцалли бекl буцар.
1. Рамазан бац думбаталли я дехӀебала хӀедаркьалли азир танка гӀякӀа бигьаб.
2. Масжид бигӀялли цалис вецӀли бигьаб, хъалира буэсли бигьаб, шакдеш бигьалли авцӀайчули зегъа бигьаб.
3. ЦӀаликебли зиян бариалли, бугӀмас бигьаб, хъайс бигьаб, авцӀайчули зегъа бигьаб. Къянавигьалли цалис вецӀли дигьаб.
4. Сунела сикӀал букъилли, цӀили дигӀяна баралли, сунна кьилли керлуккесли бигьаб, даршал танка гӀякӀа бигьаб.
5. Сунна архӀяли иркьяй сунекиб хатӀа аккалли ягьишикӀули, я гъараикӀули, я гьакайцурли, суни шарки баркьаб, я сунес баркьаб я сунела хӀенкьличуб бигьаб, мас ла бигьаб, бекӀла бигьаб, талхъа бигьаб, узда бигьаб, ХӀатӀали бигьаб, бигьубил зеян гьаш дарккали ахъесли бигьаб, цалис верхӀли бигьаб, шила агьлули ахъесли бигьаб.
6. Амарсали кавшалли, цӀили дигӀянаваркьалли хӀябал азирла гӀякӀа бигьаб, верхӀдехӀ хӀи дигьаб, гьаш дарккали биккибикиб хӀявъули шарки баркьалли чӀидехӀ хӀи дигьаб, чӀидехӀ букь дигьаб.
7. Хьунул амарсар карушалли азир танка гӀякӀа бигьаб.
8. Хъулкила хъя хьунуллабегӀтакеб бигьаб.
9. Талхъа лагъ кавшалли дабри дигьаб, гьар хъайгӀи, лебил дарккалицер.
10. ЖугьутI кавшалли кам архъибли арцли бицӀесли бигьаб. Масала, даршал тумен зиянбиркьули кавшалли некла къап бигьаб.
11. ХӀечуркат аркьянил амарсали наб вайбаркьиб икӀалли авцӀайчули зегъа бигьаб.
12. Шахъулир я усанилигӀир архӀяркьун или къяна игьалли, баркьибил зиян ахъаб.
13. Зегъа хӀелуккас икӀанилличиб даршал танкка гӀякӀа бигьаб, зегъа хӀебикки икӀаниллара, амхарли хӀелуккас икӀаниллара къуркъа хӀенкьлицци бетхӀейгъахъесли бигьаб, я кьацӀли хӀехесли бигьаб, вахуникибра бетагъахъибикибра даршлим шуцӀала гӀякӀа бигьаб.
14. Цалис ца гӀиранукьалли даршал танка гӀякӀа бигьаб. Дяхъи баркьибле укьялли шуцӀали бигьаб.
15 Вайсили ахӀсил къяна хӀеркьесли бигьаб. АхӀсили вагьил къяна виркьесли бигьаб, къонсайчибилла хъалибаркла гьиш диркьесли бигьаб.
16. Гьалли къунчра икӀули, цӀили хӀибухъли илли вашалли чӀидехӀ хӀи дигьаб, чӀидехӀ букь дигьаб, нушара гьишдиркьулра, нушанира гьиш биркьесли бигьаб.
17. Адими сунела мулкликев кавшалли, душман аккарил, ячула къавгъа аккарил верхӀдехӀ букь дигьаб, верхӀдехӀ хӀи дигьаб.
18. Хъибиккара иркьанил вигьаб, дивайки иркьянил вигьаб кавшалли чӀидехӀ букь дигьаб, чӀидехӀ хӀи дигьаб.
19. Адими кавшалли, нуни кавшира икӀули мукӀурвакӀалли царил викки викканики, азир танка гӀякӀа бигьаб.
20. Адими ваерхалли тухумли кавшесли бигьаб, кахӀевшалли чули ахъесли бигьаб.
21. БекӀла бигьаб, масала бигьаб, вагьил адимис някъ хӀейгьесли бигьаб, вигьалли даршал танка гӀякӀа бигьаб.
МухӀли буцалли бекӀ буцар.
Гьаш кӀалиццеб лебсе талхъай биркьесли бигьаб.
1. Гьаш дарккали вявдеш даркьалли муза хӀевхъалли азир танка гӀякӀа бигьаб.
2. Талхъай вявдеш даркъалли башесли бигьаб, хӀяркъянике азир танкка гӀякӀа бигьаб.
3. Талхъай диван диркьесли бигьаб. ХӀебиркьан талхъан майгьаб. Гьар дусла, талхъай даширая алли дивайке, цӀили хӀебукьялли бекӀ-бекӀла даршал танка гӀякӀа бигьаб.
Талхъан аккар улкара, диван аккар дарккара, букӀун аккар маццара, гӀякьлу аккар хӀурибара, бекӀ аккар шира пайдала хӀебиргьар. Пякьлула вагьли пикрибараб.
1. Талхъай ца шиличи зулмубаралли, мабиркьитта бикӀесли бигьаб. Икьала биркьесли бигьаб, ца шантиван гьайбикӀесли бигьаб, декӀарухъунилла хъали буэсли бигьаб, сайра дураверкӀесли бигьаб.
2. Талхъай залимтас тамбихӀ биркьесли бигьаб. ЗалимтегӀерли талхъан хӀешесли бигьаб. Вашан талхъай майгьаб.
3. Талхъай гьар дусла, гӀякьлукебти урхӀ сунна шулгIи кабукибле, гьаш кагъарлицебил аргъахъибле, ахӀилил баркьуддиликебле диван биркьесли бигьаб.
4. Гьаш дарккалицеб я гъанрука, я хъулки, талхъай хӀятесли бигьаб.
5. Талхъайсра, чӀянкӀасра, увитайресли бигьаб. Увитали шавхӀетесли бигьаб. Хъалибарг хӀебашахъесли бигьаб. Витира икӀанилла хъали буэсли биаб.
6. Талхъан, чӀянкӀа, хьура игьалли, сунни ваши хӀеили хӀешесли бигьаб. Укьялли иркьяникеб даршал танка гӀякӀа бигьаб.
МухӀли буцалли бекӀ буцар. ХӀебурцани къагъ абдал сай.
1. Талхъай гӀякьлула бегӀтаце гингиш аккарли хӀуриба турамааб. Букалли хӀябцӀали тумен гӀякӀа бигьаб. Гингиш баркьибле ца абирхули хӀябукьялли бекӀ-бекӀла даршал танка гӀякӀа дигьаб. Уздайсра, талхъайсра, чӀянкӀасра, лагълисра зегъа гьеш бигьаб.
2. Уцами даркка ши декӀарбикалли хӀябцӀали тумен гӀякӀа бигьаб, арцла бигьаб, талхъайс бигьаб. Ца декӀарикалли вецӀал тумен бигьаб. Гьаш кӀалицибил хӀябиккар икӀанил нушала дарккалицев мавъаб.
МухӀли буцалли бекӀ буцар.
Рустамхан Уцамила замана белкӀунил саби гьаш, вари талхъан гӀядлу баркьа, гӀядлула вагь дурхъал сай. Мулкдеш халиддиргьар, гьариб чарх гӀянччили хӀебукка, аллагьли дурхъа варкьибилла.
Вари даркка гӀядлу кьабулбаркьая, гӀядлула даркка дурхъал саби, дурхъа биргьар, пашман хӀебиргьар.
МухӀли буцалли бекӀ буцар.
Таманбиубли, аллагьлис деза...
Следующая публикация
Комментарии 1