Предыдущая публикация
#ОрмонХан.
14-бөлүм.
— Дамбылда, бизде атайын чакырганга коңгуроо жок. Пейли жакшы сиздер өңдүү меймандардын урматына ырчыларыбыз чакыртпай эле убагында даяр болушат, — деп күлдү Саза текеберлүү отурган чеп башыга көз кырын жибере. Бекенбай ырчы кымыздан жутуп аягын узата, комузун күүлөп: — Дамбылда менен урматтуу бекке насыйкатты чертип берейин, — комузунун кулагын толгой күү баштады. Комуздун ойду жетелей, көңүлдү арбаган мукам кайрыктары адамзатынын асыл зат аруулугу, Алла таала бир бүтүн жараткан табият менен айрылгыс биримдиги, көчмөндөрдүн тобокелчил эр көкүрөк, адал, боорукер ийкемдүү жан-дүйнө туюмунан кабар бергенсип, бирде күңгүрөнө коңур тартып муңайым, бирде созолоно сыздай муңдуу, бирде көкөлөй эргип шаңдуу созулган ажайып ыргагы теребелди терметкенсип турду. Күүнүн акыркы кайрыгы бүткөндө: — Оо, жараткан, не деген кереметти кабарлады бул үч кылдуу жыгач, — деп сакалын сылай сөз улады көптү көргөн окумал аалым Ахрар ажы, — бали, уулум, бар бол, комузуң тээ дүйнө түпкүрүнөн кеп салып, делебени козгоду го, — деди Бекенбай ырчыга, кыргыз өнөрүнө ыраазылыгын билдире. Комуздун күүсүн кызыгып укса да анча түшүнө албаган бек Бекенбай ырчыга: — Ашулла айтасызбы, — деди. Бекенбайдын түшүнбөй калганын байкаган ажы: — Өлөң айтасыңбы, — деп бектин суроосун тактаган болду. — Өлөн эмес, «Манас» айтамын, — деди Бекенбай комузун керегеге жөлөп, ондонуп отура:
Тээ, тиги мунарыктап бурчтанган,
Булуңгур болуп учтанган,
Чет Бээжин деген жер ошол,
Черүүсү түмөн эл ошол.
Сараланы жоорутуп,
Көңүлүмдү оорутуп,
Качып чыккан мен ошол.
Калың кытай эл ошол.
Кадиксиз кооз жер ошол.
Жоктон бар болуп жаралып,
Киндик каным тамган жер,
Кичине жүрүп чоңоюп,
Күндөн күн ишим оңолуп,
Кишиликке жанган жер.
Жаштыгымды узатып,
Тамаша менен оюнга,
Канбаган жерим ошол жер.
Дудунун кызы Турнаны
Жандаган жерим ошол жер,
Агала шайы дамбалын
Кандаган жерим ошол жер, — деп кыймыл-аракетин келиштире күпүлдөгөн Бекенбай бир аз токтогондо үй ичи дуу күлкүгө жаңырды. Сөздөрүн түшүнө бербесе да, манасчынын элестүү кыймылы, айрыкча армандын акыркы эки сабы өтө жаккан Ташмухаммед каткырып күлө, дагы айтсаңыз, — деп өтүндү. Кымыздан кере жута бир аз демин жыйган Бекенбай:
Кааладым келдим диниңди,
Калыйпа султан пириңди,
Кангайдан кайтып келгенде,
Хан кыл деп айттым кимиңди?
Каарым келди какайдым,
Кайра бузам динимди.
Ханың экөөң бир болчу,
Кагайынбы жиниңди.
Мээледим келдим диниңди,
Мекеде султан пириңди,Б
ээжинден качып келгенде,
Бек кыл, деп айттым кимиңди?
Бегиң экөөң бир болчу,
Мертинтейин белиңди.
Какая кылган кызматым,
Калың кыргыз эл үчүн.
Калкка кызмат кылдырбай,
Кайтарып жүрүш кай күчүң?
Эрикпей кылган кызматым,
Эзелки кыргыз эл үчүн,
Элге кызмат кылдырбай.
Ээрчип жүрүш кай күчүң?
Элдүү киши зор экен,
Элинен азган кор экен.
Элинен азган жигитке
Эртелеп өлүм оң экен.
Калктуу киши зор экен,
Калкынан жазган кор экен.
Калкынан азган жигитке
Кадимки өлүм оң экен.
Атаңдын көрү дүнүйө,
Арбыды мээнет күнүгө.
Атпай түрктүн балдары
Жамандык кылдым кимиңе,
Каарым келди какайдым,
Катылбай койбойм бириңе, — деп күпүлдөп токтогондо күлүп отурган бек сөзүн түшүнбөсө да, бул саптардан кандайдыр бир жигердүү кайратты туя, мостое түштү. Анын көзүнө Кокон сыпайларынын кордолгону элестеп турду. Бекенбай чоң казаттан дагы үзүндүлөрдү айтып, Алмамбет кол башынын аскерлерди он башы, жүз башы, миң башы, түмөн башыга бөлүп башкарганын, бир жолу аскерлеринин санын тактаганда бир киши жок болуп чыкканын, издей келгенде ТазБайматтын он башылыгында эсептелип жүргөн Манасты унутуп калышканын айтып, конокторду күлдүрүп, курсант кылып отурду.
Убакыт өтө куйрук боор, шорпо сунулуп, эт тартылды. Куймулчак Ахрар ажыга, баш Ташмухаммеддин алдына коюлду. Казак, кыргыз ичинде болуп көргөн ажы адегенде кабырганы сыйрып, анан куймулчакты аздан кесип жеп отурду. Ташмухаммед башты колуна алып тегерете карап: — Калланы не кылады, — деп бычакты колуна алып, кай жеринен кесерин билбей кысталып турганда: — Бек, аны мен тууралап берейин, сиз буларды эрмектеп туруңуз, — деп алдына арка койдуда, баштын төбөсүнөн ылдый жара тилип, куйкасын кулактары менен эки жагына жазып, көзирмемде башты сөөктөрүнөн ажыратып, эки көзүн тостойто мээсине, кеңилжерине кол тийгизбеген бойдон бектин алдына койду. Бул көрүнүшкө айран таң калган ажы менен бек бири — бирин сырдуу карай Сазага ыракмат айтышты. Эт желип, кол жуулгандан кийин, Бекенбай комузуна кол ойнотуп черте конокторду таң калтырып тамаша салууга өттү. — Саза мырза биздин сапарыбыз карыды го. Кыргыздар кел демек бар, кет демек жок дешет эмеспи, — деди Ахрар ажы. — Чакырып келтире албай турган меймандар өзүлөрү келсе. Биз бир өргүтүп тай сойбой кетире албайбыз го, — деди Саза. — Ыракмат, бизди зарурат иштер күтүп турат чепте. Ормон баатырга жолуктуруңуз, — деди Ташмухаммед. — Азыр бир аз күтөсүздөр, — деп кымыз сундуруп, Кокон-Кыргыз ынтымагы жөнүндө өз ойлорун айтып, конокторду сөзгө алаксытып отурду Саза
Чоң үйдө төрдө Калыгул аке, ага катар Токтор аке, алардан төмөн эр жакта Ормон, Жаманжээн, Төрөгелди отурат, Адыл экөө конокторду узатууга келишкен. — Ормон баатырды ордого сыйга чакырган кабарды алып келишиптир, дешет го, — деди Токтор аке. — Ошондой дейт, Саза тосуп алып сыйлап отурат, — деди Ормон. — Чакырыктын жөнү кандай болду экен, ошого жараша узатасың да, — деп Ормонду карады Калыгул аке. Аңгыча эшиктен кирген жигит адеп менен ийиле: — Баатыр, коноктор бүгүн эле кетебиз, сиз менен жолугушсак дешет, Саза акем жиберди, —деди. — Кандай отурушат коноктор, сыйлап атасыңарбы? — деди Ормон. — Саза акем менен сүйлөшүп отурушат. Бекенбай байке “Манас” айтып берди. Козунун эти желип бүттү, — деди жигит. — Андай болсо келишсин мында, — деди Ормон кебелбеген калыбында. Өргөгө кайра келген жигит Сазанын жанына келип бүлк эте бир деме дегендей болду. — Болуптур эмесе, өргүп кеткиле десе болбодуңар, Ормон баатырга жолугалы, — деп ордунан тура ызаат менен меймандарга карады Саза. Ийкемдүү элпек жигит кийимдерин кийгизип эшик ачты. Ахрар ажы чыгып баратып: — Сыпай башыга айттырыңыз куржунду алып артыбыздан келсин, — деп Сазага кайрылды. Саза жигитке ишараттады.
Чоң үй. Төрдө аюу талпак үстүндө салабаттуу Калыгул бий, андан ылдый отургандардан мойнунча озо, денеси олбурлуу, кара сурунан келген, чап жаак жүзүнө төшүн жаба жайкалган кара сакалы жараша, дөңсөөрөк кырдач мурун, кабагы бийик, тереңинен кайнаган оттуу сургулт көзүн ирмебей тиктеген, турпатынан эр сүрү жанган Ормон, башында төбөсү бийик кара кыюулуу ак калпак, тик жака ак кемселине күмүш кемер курчанган, кенен чалбарынын багалеги булгары маасысынын кончуна камтылган, малдаш уруна кебелбей отурат. Андан төмөнүрөөк өткүрлүгү, эрлиги менен казак, кыргызга таанымал Төрөгелди, Адыл баатырлар орун алышкан. Эпчи жаккы төрдө жеңил кийме элечек оронуп, кара кемселине саймалуу белдемчи байлаган, ак жуумал толмоч Кусубалды байбиче отурат. Эшиктен кирген селдечен, көк ала сакал дин адамы дамбылданы көрө баары ордунан туруп ызаат көрсөтүштү. Кыдырата кол алышып келип, Ахрар ажы Калыгулдун жанына, ага удаа Ташмухаммед бек отурду. Имам дуба окуп, колун жая баары бата тилешти. — Калыгул акасакал, Ормон баатыр, эл-журтуңар эсен, мал-жаныңар түгөл, бакубат турасыздарбы? — деди Ахрар ажы. — Кудайга шүгүр, Алла таала чачкан ырыскыны татып элибиз эсен турат, биз да эсенбиз эл ичинде. Өзүңүздөр арыбай келдиңиздерби? Урматтуу өкүмдар, таксыр Мадалы хан демдүүбү. Кокон ордосу, эли тыныч, байгерчиликте турушабы? — деп Ахрар имамдын соболуна сылык жооп кайтарды Калыгул акылман. — Алла тааланын рахими жааган сахип храан, улуу падыша амир Темирдин урпагы, бүткүл Индустан, Түркстанга өкүмдар болгон Бабур падышанын алтын бешигинин мураскору, мусулман журтунун калканычы Омар ибн Мухамед Али хандан, ордо жамаатынан салам дуба алып келдик. Касиеттүү Ала-Тоо кыргызына, журт атасы ак сакалдарга, Ныязбек, Калыгул бийлерге, эл башында кызмат өтөгөн Ормон баатырга жакшы санаабызды билдиребиз. Касиеттүү ордонун көл жээгиндеги өкүлү урматтуу Ташмухаммед бек жана имам Ахрар ажы мен улуу даражалуу хандын белектерин алып келдик. Кана Сабыржан, чыгарчы хандын белектерин, — деп улагада отурган сыпайга кайрылды. Ал илбериңки кыймылдап, ак куржундан кымбат баалуу ак кездемеден тигилген чепкенди, атайын жашыл топу үстүнө алчыланта оролгон сургулт чалманы, ага түстөш белбоону алып чыгып, Ташмухаммед бекке берди. Бек ордунан салабаттуу тура: — Касиеттүү Кокон ордосу, улуу урматтуу Мадали хан Арка кыргыз элинде береке, ынтымак болушун каалайт. Арка кыргыз журтунун эл башысы Ормон баатырга эли үчүн иштеген эмгеги үчүн Ордонун жогорку бийлик наамы парваначылык ыйгарылганын айтып, Касиеттүү ордого сыйга чакырууну жана хандын атынан ушул сарпайларды кийгизүүнү мага тапшырды, — деп чепкенди кийгизүүгө даярдап: — Алхамдуу-иллахи, бисмиллахи рахманирахим, — деп обдулганда, Ормон ордунан кебелбеген калыбында: — Ыракмат, байбиче алып койчу, — деди Кусубалдыга. — Падыша Кудаа эмес, Кудаадан жудаа эмес, хандын сыйлыгын кабыл алып кийип көр, —деди Калыгул акылман. Ормон каалгый ордунан турганда бек өзү жакын келип, суналган ак чепкенди Ормондун ийнине жаап, сургулт чалманы башына кийгизди. Олбурлуу москоол келбетине, кара сакалы жайкалган, сүрдүү кара сур ыраңына кыналган ак чепкен, алчылата оролгон чалма өзгөчө жараша көйкөлүп турду. — Сарпайы кут болсун. Кантсе да хандын табериги, — деди Калыгул. — Ыракмат бек, урматтуу дамбылда, чапан жаап сыйлаганыңарга. Ансыз дале элди зордукчулардан сактап жүрөм, — деп сүрдүү жылмая чепкенди, чалманы чечип: — Мына байбиче, алып коюңузчу, — деп Кусубалдыга берди. Сөздүн төркүнүн түшүнгөн бек менен ажы ыңгайсыздана бири-бирин карашты. — Бирөөнүн тоогун алсаң каз байла, деген кеп бар бизде, урматтуу бек, азирети ажы. Биз да колдон келген кызматты өтөрбүз. Ыракмат, деп коюңуздар Мадали ханга, — деди да Ормон куттуу үйдөн даам ооз тийишсин, — деп байбичесин карады. Дасторкон жайылып, даам төгүлдү
Чай үстүндө Ташмухаммед бек: — Ормон баатыр, сизди хан ордосуна келип, Парваначылык күбөлүк наамени, чен белгилерди алуу сыйына чакырат таксыр ханыбыз. Сиз качан барар экенсиз? Биз ордого кабарлоого милдеттүүбүз, — деди Ормонго суроолуу карай. — Бек биздин күн жүрүш жагыбызда чиндер ыкыс берип турат, түн жагыбыздан орустар жылып келатат. Мен элден алыс кете албаганым үчүн таксыр хандан кечирим сураймын. Берүүчүсүн ушинтип эле берип жиберсин. Убакты келгенде барып да каларбыз. Азирети имам, урматтуу бек, бүгүн өргүп мейман болуп, эртең узаңыздар, — деди Ормон. — Ормон баатыр, бизди Саза мырза жуда жакшы коноктоду. Комуз черттирип, ашулла айттырып эриктирбеди. Ыракмат, чепте иштерибиз зарурат, күн кечтеп баратат, кайталы, —деп чайга ыраазылыгын билдире чынынын үстүн жаңсады бек. Бата тиленгенден кийин Ормон Кусубалдыга: Азиретиге, бекке бир нерсе ыроолобойсуңбу, — деди. Кусубалды байбиче калибет кыймылдап жүк бурчунан жаңы тигилген ак пиязы чепкенди Калыгул акеге, ак кементайды Ормонго сунду... — Кана, Ормон баатырдын үйүнөн ийниңер жаңырып чыксын, келиңиз азирети, — деп чепкенди ажыга кийгизди. Кементайды Ормон бектин ийнине жапты. Кыргыз кийимдери бойлоруна жараша жылмая орундарына отурушту коноктор. — Сарпайылар кут болсун, — деп Калыгул аке меймандарды куттуктады. Ахрар ажы: — Аллоху акбар, Кокон менен Аркага Куда тынчтык берсин, — деди. — Ракмат, кыргыз туугандардан табылгыс таберик алдык, бизге уруксат болсо аттаналы, —деп бек үй ээсин карады. — Болуптур, кана эшик ачкыла, — деп ордунан турду Ормон. Күн кеч бешим. Асман чайыттай ачык. Коноктордун аттары чоң үйдүн алдына келтирилген. Алардан башка тор кашка чалыш аргымак мамыда жайдак байланып турат. — Кана, тарткыла коноктордун аттарын, — деди Ормон. Ажы менен бекти жигиттер ызаат менен аткарышты. Коноктор «кош» деп жөнөй берерде: — Бек, мына бу тору кашка аргымакты сизге мингиздик, жетелетип кетиңиз. Биз жакшы атты кааласак эркибиз менен эле беребиз, — деди Ормон. Карап тургандар тартуунун маанисин түшүнө жылмайышты. Бек менен ажы ыңгайсыздана бири-бирин карай аргымакты жетелетип, Көтмалдыга кайтышты.
Уландысы бар
Следующая публикация
Комментарии 1