Татарлар нигез салган рус авыллары (нижгар татарлары тарихы)

Безне округ үзәгендә яхшы каршы алдылар һәм материал туплауда ярдәм иттеләр. Крайны өйрәнү музее дөньякүләм танылган галим, физиолог, ХІХ гасыр да ук баш мие эшчәнлеге турында уникаль фәнни хезмәтләр язган Иван Михайлович Сеченов исемен йөртә. Музей директоры Светлана Архипова безгә Сеченовның да нәселе Кабат исемле татардан башлануын әйтте, ул рус гаскәрендә була, яралангач, шул кушаматны ала Кабат Сеченый. Димәк, Иван Сеченовта да татар каны бар, моны музейда да расладылар. Ә 1945 елга кадар бу авыл Теплый Стан исемен йөртә, аңа нигезне Арслан морза Ермаланың оныгы, чукынган татар Иван Ермолов сала, бу жирләрне аңа Явыз Иван Казан өстенә барган өчен бүләк итеп бирә. Теплый Стан атамасы да Явыз Иван белән бәйле, 1552 елда ул Казан өстенә соңгы яу белән барганда монда туктый, аның унынчы стан, ягъни тукталыш исеме. Музейда безне боларның барысы белән дә җентекләп таныштырдылар, бу хакта язылган китаплар бирделәр.
Округ китапханәсендә исә без үзебезнең тема буенча китаплар белән таныштык, алар шактый булып чыкты. Китапханә директоры Елена Таранова безгә төбәк тарихына өстәмә материаллар да бирде. Сеченда соңгы тукталышыбыз округ газетасы редакциясендә булды, безне алар үзләре чакырды. Редакция хезмәткәрләренә бу якларга килүебезнең сәбәпләрен аңлаттык, беренче чиратта Мурзицы буенча материал туплавыбызны әйттек, интервью бирдек. Әлбәттә, бу ерак тарихны инде алар белми. Мурзицы фаҗигасен дә белми, без инде артыгын сөйләүне кирәк дип тапмадык, әмма аның заманында татар авылы булуын әйттек. "Борьба" газетасы редакторы Лариса Столярова һәм корреспондент Елена Егорова бары тик шуп авылда "Ат озату" йоласы булуын, аны язгы чәчүдән соң бар халык белән уздыруларын сөйләделәр. Өйтүләренчә, сабаннан соң эшләп арыган атларны Сураның аргы ягына чыгарганнар, алар печән өстенә хәтле мул үләнле яшел болыннарда ял иткән, хәл җыйган. Безнең инде бу бәйрәм турында ишеткәнебез дә, укыганыбыз да бар иде, моның бары тик гомер буе ат тоткан төрки-татарларда гына мөмкин булуын әйттек. Морзалар авылы Сура елгасының сул ягына урнашкан булып чыкты. Тарихчылар язуынча, аңа нигез 1359-1361 елларда Алтын Урда бәге Секизбей тарафыннан салына. Ул Сура елгасы ярында, биек тау башында ныгытма төзөтә, кирмән кора, "Грозный" атамалы кирмән-ныгытмасы тирә-юньдә җиңелмәс, дәһшәтле көчкә әйләнә. Безнең фикеребезчә, "Дәһшәтле" кирмәне Казан ханлыгы чорында да шушы ук рольне үти – ул Татар ханлыгының кенбатыш чикләрен төрле яулардан саклый. Әмма Явыз Иванның 1552 елгы явында ул, тигезсез канкойгыч сугыштан соң, Казаннан да алда, халкы-ние белән фаҗигале язмышка дучар ителә. Алар Явыз Иванның 150 меңлек гаскәренә каршы атна буе канга батып сугыша, Казан өстенә баруны бер атнага булса да туктатып тора. Әмма алар тиңсез сугышта җиңелә, ә баш имәгән татарларны Явыз Иван әмере белән тереләй җиргә күмәләр, алар, Коръән укып, тәкъбир әйтеп, аягүрә басып үле. Исән калганнарын исә елга буена кысрыклап куып төшерәләр, шунда барысын да кылычтан уздыралар, бер өлеше суда батып үлә. Кирмәнгә ут төртәләр, калган халык шунда тереләй янып үлә. Казан ханлыгының ныгытма-кирмәне булган Мурзицыда бу коточкыч хәлләр 1552 елның август аенда була... Казу эшләре вакытында Казан һәм Түбән Новгород археологлары шушы канлы вакыйгаларның шәһиты булган дәлилләр тапты. Әйе, монда зур сугыш та, зур суеш та, коточкыч янгын да булган, кирмән халкы юкка чыккан, шәһит киткән... Әмма кайбер хезмәтләрдә бу канлы вакыйга шактый йомшартып, бозып бирелә, имеш, Иван Грозный, Казан өстенә барырга теләмәгән өчен, бары тик бер татар морзасын гына тереләй җиргә күмдерә.
«По велению царя Ивана Грозного, был закопан в землю живым татарский мурза, который воспротивился приказу идти дальше, чем вызвал гнев царя» ("Святыни земли теплостанской", Нижний Новгород, 2019, стр. 65.).
Әмма тарихта сүз бер татар морзасы турында гына түгел, тулы бер кирмән халкының, татар гаскәренең басып алучыларга каршы тиңсез көрәше, соңгы тамчы канына кадәр сугышуы турында бара! Алар бит ил hәм дәүләт, иман һәм милләт, Казанны саклап калу өчен гомерләрен бирә! Моны һәр татар белергә һәм аларны догасыннан калдырмаска тиеш. Ул элек шулай булган да...
Менә без дә хәзер Сура елгасы
буенда, татар каны гөрләп аккан җирдә басып торабыз. Моннан кирмән булган урынга кадәр ара нибары 300 метрлар гына, ул урында совет чорында элеватор булган. Мәетләрне чапкалап, Сураның кушылдыгына ташлаганнар, аларның гәүдәләреннән елга буылган, ул кып-кызыл кан булган, соңыннан аңа Кеше елгасы дип исем биргәннәр...
Мурзицыда хазер татарлар юк, үлмәс өчен чукынып, татардан урыска әйләнгән кешеләр генә яши. Авылда мектеп булса да, ул әкренләп бетүгә таба бара, ташландык өйләр шул турыда сөйли. Могҗиза белән исән калган Мурзицы халкының бер өлеше тирә-як авылларга Краснага, Сафаҗайга, Митин Врагка качкан, гасырлар үтү белән, соңгысының халкы руска әйләнгән. Без ул авылларны да әйләнеп чыктык – татар арасына эләккәннәре татар булып калган, рус арасындагылар инде рус булып йөри... Мурзицы авылында кешеләр белән бераз аралашып карадык, юк, аларда инде татарлыктан берни дә калмаган, белми алар татар булуларын һәм белергә дә теләми. Кайвакытта уйлап та куям, ичмасам, боларның тешләренә булса да ак киемле татар әби-бабалары кермиме икән, "балам, без бит мөселман идек, сездән дога көтеп ятабыз, сез дә монда киләчәксез, сез дә җавап тотачаксыз бит", дип дәшмиләрме икән?
Бу якларда татардан руска әйләнгән авыллар бик күп, узган гасырлардагы 200 татар авылыннан нибары 34е генә үзе булып калган. Бу әле өйрәнелмәгән, ачылмаган, бәяләнмәгән татар тарихы. Боларны гыйбрәт өчен әйтәм, шушы туфракларда, җир асларында, су тепләрендә бездән тилмереп дога көтеп яткан әрвахлар рухына догам булсын, дип сөйлим, тарихи дөреслек хакына язам...
Фәүзия БӘЙРӘМОВА-АЙМАЛ,
тарих фәннәре кандидаты Яр Чаллы – Атяравыл

23 августа — 2 октября 1552 года. Осада и взятие Казани.

Казань защищалась 41 день. Ее оборона даже в русских летописях была признана героической, ведь немногим более 30 тысяч воинов и конница Япанчы мурзы противостояли 150-тысячному русскому войску с новейшим техническим вооружением и минно-галерейным искусством Размысла. Последний штурм начался 22 шавваля (12 октября) после долгой осады, большая часть которой, как отмечает Риза Фахретдин, пришлась на месяц Рамазан. Изнуренные постом и осадой, защитники города стояли на башнях и стенах и бились с атакующими крепко, лицом к лицу, врукопашную. Оборонявшиеся под напором превосходящих сил вынуждены были отступать от великой башни и городских стен к ханскому двору, стоящему как цитадель в северо-восточной части кремля.
У Арских ворот, где защитников возглавлял сам хан Едигер, бой продолжался 4 часа, но под напором превосходящих сил противника казанцы постепенно отошли к Тезицкому рву перед крепостью. Но и здесь долго сопротивляться не могли, потому что приближался свежий, в блестящих доспехах, царский полк. Защитники устремились во внутреннюю крепость кремля. Их отступление прикрыл предводитель казанского духовенства, имам соборной мечети, стоявшей подле ханского дворца, сеид Кул Шариф вместе с муллами, абызами, мугаллимами-учителеями, шакирдами-учениками и простыми дервишами. Они атаковали наступающих сильно и крепко и дали возможность хану Ядыгеру укрепиться в ханском дворе. Сам Кул Шариф и его отряд дрались до тех пор, пока не погибли все до единого. Перед самой смертью сеид мужественно сражался на крыше своего медресе.
Дальнейшие события оказались еще более трагичными. Воины, защищавшие Едигера, оставили своего правителя. "Пока стоял юрт и ханский престол, - обратились они к врагам, - мы бились до смерти за хана и юрт. Теперь отдаем вам хана живого и здорового. А мы выйдем на широкое поле и будем сражаться ради Аллаха!". Они не могли продолжать бой и проливать кровь на сакральной территории ханского двора, что стало бы с их стороны его осквернением. Но, оставляя хана, воины знали, что никто не осмелится нарушить императив средневекового права, запрещающий казнить царя, тем более чингизидских кровей. Воины хана тоже погибли. Вскоре город был разграблен, кто, не пал в бою – взят в плен, а мечеть, возглавляемая Кул Шарифом, разрушена до основания…