29 июн в 21:18
"СИЯКС КЕВЕРИ СУРАНТЬ ВЕДЕЗЭ..."
ЭРЗЯНЬ ЛИТЕРАТУРАНТЬ УШОДЫЦЯТНЕСТЭ ВЕЙКЕСЬ
ИЛЬФЕК (ИЛЬИН ФЁДОР КОНСТАНТИНОВИЧ)
1904 – 1960
Эрьва литературанть художествань-эстетикань сэрейчинзэ васняяк невтить сехте вадря сёрмадыцятне ды произведениятне. Зярдо кортатано сонзэ эрямонь кидензэ, мельсэ кирдемат весе сёрмадыцятне ды сёрмадовкстнэ. Ансяк истямо ладсо литературанть эрямопингезэ ули пешксекс. Лисни, седе домкакс ды келеекс кармить улеме эрямодонть ды пертьпелькстэнть содамочинекак. Кода содазь, эрьва литературась – шканть вайгелезэ.
Эряви меремс, сёрмадыцянь малавгак аволь весе лемтне таргазь ды тонавтневить течис эрзянь литературасояк. Сехте пек тень эряви меремс сеть ломантнеде, конат аштесть сонзэ ушодкссо, ды кадык ламо иеть кастасть-кемекстасть эйсэнзэ, та-кода стувтовсть. Сынст юткс сови ФЁДОР КОНСТАНТИНОВИЧ ИЛЬИНГАК, кона эсь шкасто седе содавиксэль ИЛЬФЕК лементь ало. Сон ледстневсь наукань малав весе важодевкстнэсэ, конат сюлмавозь тиринь литературанть чачома-касома кинзэ марто.
Кода эрзянь литературань лия ушодыцяськак, Фёдор Маркелович Чесноков, чачсь Фёдор Константинович Ильин (Ильфек) 1904-це иестэ Саратовань губерниянь Петровскоень уездэнь Лопатина волостень (ней Пенза ёнксонь Лопатина буень) Пылково велесэ сокицянь-видицянь кудораськесэ. Пек вишкинестэ кадовсь тетявтомо. Ламо майсесь. «Монсень кувалт» валморосонзо, конасонть панжови «Пингесь арды» пусмозо (1933), ловнотано:
Мон чачинь, касынь, пиинь….
Нужа ламо неинь.
Тетям-авам пря трясть беднойстэ.
Эрясть. Эрьва мезест пароль.
Вейксэ иеть – карминь важдомо.
Букат ванынь, чистэ кочкинь.
Авань марто якинь нуеме…
Заботливой пакшакс ульнинь.
Кудоютконь ды паксянь ламо тевтнень-мелявкстнэнь юткова чийнесь тонавтнема кудов (школав): покш мелезэль лисемс ломанькс. «Кочказь произведеният» пусмонь (1949) икельце валстонть ловнотано: «1922 – 1932-це иетнестэ Ильфек ульнесь комсомолсо ветиця важодицякс (руководящей роботникекс). 1931-це иестэ примазь ВКП(б)-нь членэкс.
Ильфекень васенце валморозо ульнесь печатазь 1923-це иень даволковсто «Якстере сокиця» кулялопасо (газетасо), кона лисниль Саратова ошсо. Те валморось ульнесь «Моро эрямодо». Теде мейле Московонь «Якстере теште» кулялопасо печатазель эрямодо-аштемадо зярыя аволь покш пьесанзо, конатнень ютксто вейкесь («Манчемасонть а изнят») 1927-це иестэ печатазель Новосибирскойсэ башка книгакс. Теде башка, Ильфекень зярыя валморонзо ды «Мика» ёвтнемазо совасть эрзянь сёрмадейтнень вейсэнь васенце пусмозост, кона 1929-це иестэ лиссь Московсо «Васень сяткт» лементь ало (пурныцязо А. Дуняшин).
1933-це иестэ лиссь Ильфекень сонсензэ пусмозояк. Лемезэ «Пингесь арды», ды теить сонзэ 23 валморот. Сынст эйсэ поэтэсь верьга вайгельть моры колхозонь велень эрямонть ды индустриализациянть. Сон яволявты:
Монь мелем тюремс эрьва чистэ
Таштонть каршо, од пингенть кис.
Моросон тердян ташто кистэ
Од валдо пингень валдо кис.
(«Моран чинь-чоп»)
Партиянь ды комсомолонь кастовт поэт, пролетариатонь ды крестьянонь писателень вейсэндявксонь аявовикс пелькс, Ильфек сёрмады: «Пингесь арды, арды бойка од тевесь, а пурды кистэ кеме ветямось»…, «Эрзятнеяк, эрзянь культурась кепети ней, касы верев! Верев касыть од пингень ломанть» («Пингесь арды»).
1949-це иестэ лиссь «Кочказь произведеният» пусмозо. Сонзэ теить весемезэ кемнилее валморот ды вейке поэма. Истя, «Вечкемадо морось», кона сёрмадозель невак 1923-це иестэ, ды те, секень вант», улияк поэтэнть васенце сёрмадовксокс, теезь се шкань поэзиянь койтнесэ: васня ёвтневи ташто шкане раськенть стака эрямодонть: «Эзинек сода сестэ олячи, нарьгасть лангсонок сюпавт эрьва чи». Мельганзо морави кенярксов од пингесь, уцяскав эрямос важов ломантнень пачкодемаст: «Ютасть сеть шкатне, тапавсть кшнинь терттне, паро янс ладявсть эрямонь китне».
Тортингень (войнань) шкане Ильфек сёрмалесь очеркть . Эйстэст вейкенть лемезэ «Прок бойсэ», ди лиссь сон «Эрзянь коммуна» кулялопасо 1942-це иестэ. Очерксэнть невтеви фронтонть марто ве мельсэ-арсемасо колхозонь веленть эрямозо – максомс весе вийтнень изнямонтень.
Теде башка, Ильфек терявтнесь виензэ литературань критикасояк. Ды сёрмадовксонзо, эряви меремс, берянекс кодаяк а ловсыть. Мекевланг, сынь домкат, превейть, тевень коряс. Истя, «Мокшонь-эрзянь художественной литературанть касома кизэ ды писателень организациянть течинь задачанзо» статьясонть («Сятко», 1936. №3) сон эскелькс мельга эскелькс ютась эрзянь-мокшонь литературанть эрямопингензэ ланга, тешкстынзе саевкстнэньгак, асатыкстнэньгак. Сонзэ валонзо коряс, СП-нь «вейксэ члентнэнь ды ниле кандидаттнэнь вакссо касыть ды раштыть од писателень кадрат, конатнеде уш ниленьгеменьшка ломань… Сынст ютксо ламо аберяньстэ сёрмадыцят, кой-конатнень эйстэст улить уш печатазь… сборникест: Рогожин, Радин, Прохоров, Вечканов, Пятаев, Кулдуркаев ды лият – эрзянсетнеде, Пьянзин, Клещунов, Чумаков, Пинясов, Васькин, Шестов ды лият – мокшонсетнеде. Одтнэнде башка сизьгеменьшка ушодыцят – литкружоковецт… Писателень васень промкстнэде мейле лиссть од произведеният, эрзянь кельсэ кеветеешка книгат ды мокшонь кельсэ кемгавтовошка… Теде башка, кавонест кельтнесэ ламо книгат нолдазь рузонь классикань литературасто…»
Асатыкстнэнь ютксто Ильфек тешкстась истят: минек литературась зярс эзь касо «се художествантень, конань эйсэ веши соцреализмась; сон… каднови… од республикань соцстроительстванть эйстэ, эйсэнзэ ламо схематизма, формализмань ды натурализмань пелькст, лиясто аволь овсе вадрясто лисни идеологиянь ёнксоськак, эрси верек материал…» Авторонть арсеманзо коряс, весе неть асатыкстнэ сех пек лиснить зярыя тувталтнэнь коряс: минек сёрмадейтнень алкинеть культураст ды содамочист, сынь беряньстэ содасызь кода эрямонть, сех пек икеленсенть, истя эсь раськень кель-валонь шкинеманть. Ламот эйстэст средней образованиявтомот. Берянь сеяк, мекс те шкас арасть литературань критикть. Асатыкстнэнь витемест кисэ Ильфек ёвтась мель вадрялгавтомс литкружоктнень тевест, эрьвань прявтс кемекстамс средней школань келень ды литературань тонавтыця, конат важодест Писателень союзонь правлениянть марто велувсо, седе покш мель явомс сёрмадейтнень ютксо вейкенень-вейкенень лездамонтень, кастомс журналтнэнь тиражост, мезесь, чарькодеви, веши седе ламо паро произведенияткак…
Кулось Ильфек 1960-це иень таштамковонь 7-це чистэ. Теде пачтясь «Сурань толт» журналось секе иень 5-це номерсэнзэ.
В. И. Дёмин
Присоединяйтесь к ОК, чтобы подписаться на группу и комментировать публикации.
Нет комментариев