ОРИЯТ ёхуд ТЕЛБА ОНА ҚИСМАТИ.

15~қисм.
Бир ойдан кейин бораман, деб хат ёзиб бир ярим ой деганда армиядан қайтган Хайруллани кутавериб Маъқул холанинг кўзлари тешилди. Айниқса, ўғли айтган бир ой муддат ўтгач, безовталиги ошди, ўзини қаерга қўйишни билмай қолди, ўлганининг кунидан унга атаб тиккан беқасам тўнини шундоққина кўзининг олдига қозиққа илиб қўйди. –Қачон эганг келади, сўппайиб осилиб тураверасанми, –деди жаҳл билан. Тўнга термулиб ҳам зерикди, кейин алмисоқдан қолган курсини қўйиб уй тўридаги михда осилган қотган нонни олиб, кўзларига суртди. –Айланайин, сенда боламнинг тишлари изи бор. – У йиғлаб юборди ва нонни рўпарасига қўйиб тўтиқушдай такрорлайверди: –Айланайин, сенда боламнинг тишлари изи бор, сенда боламнинг тишлари изи бор, боламнинг тишлари изи бор... Шу пайт Маъқул холанинг эсига ўғлининг кичкиналиги тушди: тўладан келган бола эмасми, Хайрулланинг юриши ҳам кулгили эди, эрталаб топ-тоза кийиниб мактабга жўнарди-да, галстуги, кўйлаги ранг, шимининг почаси лой, ботинкаси боғлари эшилган ҳолда қайтарди. Бир гал шошиб иштонини ҳўллаб қўйибди, оёқларини очганича лапанглаб келаётган боласини кўрган Маъқул хола бир кор-ҳол бўлибдими, деб қўрқиб кетди, воқеани билгандан сўнг кийимларини алмаштирди. Ҳозир ҳам ўша воқелар кўз ўнгидан ўтди-да, “Ғўлачам”, деб кулиб юборди. Шу топда Меҳри мактабдан келиб қолди. –Тобингиз йўқми, нега куляпсиз? –Кулгани ҳам қўймайсанми? Энди сендан сўраб кулишим керакми? Кулсам нега куласан, дейди, йиғласам, нега йиғлайсан, дейди, ё ўлайми, шуни кутяпсанми? Меҳри онасининг кайфияти йўқлигини сезди, олдида турган нонга ишора қилиб сўради: –Нега нонни михдан олдингиз? Аканг келса, қоқ нон пиёва қилиб бераман, дегандингиз-ку. –Аканг келмаганидан кейин оламан-да. –Ана кўрасиз, акам эрта-индин келиб қоладилар, – онасига тасалли берди Меҳри. –Приморье ўлкаси қаёқда-ю, бизнинг қишлоқ қаёқда, ҳозир йўлдадирлар. –Илоё айтганинг келсин... Меҳрининг тасалли учун айтган сўзлари ростга айланди, Эртаси куни Меҳри ўқишда пайти, уйда Маъқул холадан бошқа ҳеч ким йўқлигида Хайрулла кириб келди. Маъқул хола ўғлини кўриши билан уйга отилиб кирди, ва қозиқдаги беқасам тўнни олиб елкасига ёпди, сўнг уни қучоқлаб ҳунг-ҳунг йиғлади. –Озибсан, жуда озибсан, болам. Армия сенга ёқмабди. Рангинг ҳам докадай оқариб кетган. –У ёқда қуёшни камдан-кам кўрамиз, шунинг учун оқарганман. Она-бола бир-бирларидан ҳол-аҳвол сўраб турганларида Шамсиддин келиб қолди ва ака-ука қучоқлашиб кўришдилар. Сал ўтмай Меҳри мактабдан қайтди, Қулмат билан хотинини, Бодом билан эрини ҳам чақиришди. Шамсиддин Норхолни олиб келди, у қозонда ош дамлади ва кечгача Хайруллани ўртага олиб таассуротларини тинглаб ўтиришди. –Санам бугун келмайдими? –сўради Хайрулла. –Опам ётоқхонада турадилар, ҳар шанба келиб, душанба куни эрталаб кетадилар. –Сени келганингни эшитса жавоб оларди, унга хабар беролмадим, – деди Шамсиддин. Меҳри Хайруллага тикилиб қолди. –Ҳа, ўзгарибманми? –сўради Хайрулла. –Озибсиз, лекин бу сизга ярашибди, энди семирманг, ака, шу ҳолатингиз яхши. –Мен ҳам шуни айтмоқчи эдим, –гапга қўшилди Бодом. –Озсанг чиройли бўларкансан. –Аммо мен сув ичсам ҳам семираман. У ёқда ҳаракат кўп бўлгани учун оздим-да. –Бу ёқда ҳам ҳаракат қил, олдин хомсемиз эдинг, энди Хайруллага ўхшабсан. Кечда Қулмат билан Бодомнинг эри қайтиб кетди, бошқалар ётиб қолишди. Меҳри Шамсиддин билан Хайруллага сўрининг устига жой тўшаб берди. Осмон жуда мусаффо, юлдузлар жимир-жимири кўзни олар, бундай пайтда осмонга қараб юлдуз санаб ётиш маза эди. –Армия зўр эканми? –сўради Шамсиддин. –Зўр ҳам гапми? Тўғри, биринчи йил қийналдим, рус тилини билмайман, биздан олдин борганларни айтгани айтган, дегани деган, уларга хушомад қилиб яшадик. Аммо иккинчи йил зўр бўлди, давр бизга тегди, кўрмаган жойларимни кўрдим. Сиз ҳам армияга боришингиз керак эди, ака. –Мени олишмади-ку, кўзимни хира чиқаришди, оёғим ҳам ясси экан. Хайрулла анча пайтгача армия таассуротларини гапириб берди. –Энди нима иш қилмоқчисан? – сўради Шамсиддин ундан. –Ўша пайт, ўқишга кир, деганимда унамадинг. –Ҳали ўйлаб кўрмадим, билмайман. –Аллақачон ўйлашинг керак эди, қишлоқда ўқимаган кишига кетмон чопишдан бошқа иш йўқ. Ё хўжаликка ишга кирасанми? –Йўқ, армияда қурилиш батальонида хизмат қилиб у-бу ишларни ўргандим, қурилиш ташкилотида ишлаш қўлимдан келади. –Унда мен суриштириб кўраман, бекор юрмаслигинг керак. Шамсиддин бир ҳафтанинг ичида укасини ПМКга ишга жойлаштириб қўйди, у бинойидай ишлаб кетди. Орадан олти-етти ой ўтгач, бир куни Шамсиддин Хайруллани уйига чақирди. –Янгангни холаваччасида бир қиз бор экан. Отаси ўлган, икки опасини узатишибди Онаси, яхшироқ йигит бўлса ичкуёв қилардим, дебди. Қиз мактабда ишларкан, бориб кўрдим, яхшигина. Хайрулла акасидан бунақа таклифни кутмагани учун бирданига нима дейишни билмади. Шамсиддин уни уяляпти, деб ўйлаб сўзида давом этди. –Сен тенгилар уйланишни бошлади, армияга бориб келган йигит ёш ҳисобланмайди, тайёргарлигингни кўравер, унақа қизнинг харидори кўп бўлади. –Ака, мен ҳали уйланмайман, пича ишлаб, тўрт-беш сўм жамғарай. –Ҳалиям сенга эртанинг ўзида тўй қиламиз, деганим йўқ, шунчаки унаштириб қўямиз. Оилада Меҳридан бошқа ҳеч ким Шамсиддинга қарши бормаган, ҳатто Маъқул хола ҳам у билан муроса қилган, Хайрулла ҳам шу пайтгача акасидан ҳайиқиб келган, бироқ ҳозир унинг айтганини бажаролмасди. –Ака, бошқа биттасига ваъда бергандим, армияга ҳам хат ёзиб турган. –Ичингдан пишган экансан-ку, хат ёзган бўлса ёзибди-да, тўғри келмади, акам рози бўлмади, дегин-да, жавобини бер. –Ундай қилолмайман. Шу пайтга қадар Шамсиддиннинг айтгани айтган, дегани деган эди, бир мудом чизган чизиғидан чиқмай, ўзига суйкалиб юрган укасидан бунақа кескин жавобни кутмаганди, юзига бир тарсаки туширганини билмай қолди. –Гапимга кирмайдиган бўлсанг тўрт томонинг қибла,– деди унга.– Ака дема мени, кўзимдан йўқол. Хайрулла индамай чиқиб кетди.
Ака-ука ўртасидаги гап-сўз бирор ҳафталардан сўнг Маъқул холага етиб келди ва у Хайруллага насиҳат қилди. –Болам, аканг айтган қизга уйланақол, у бир нарсани билмаса гапирмайди. –Сиз аралашманг, –деди Хайрулла. –Кимга уйланишни ўзим ҳал қиламан. Она-да, болани ўйламаса, кўнглига қарамаса бўлмайди. Шамсиддин уйланаётган йиллар муаммоларга дуч келганида қайниси билан овсини одамгарчилик қилгани учун, Маъқул хола уларга суянадиган бўлганди. Бу гал ҳам Қулматникига борди ва ундан Хайруллага насиҳат беришини сўради. –Хайрулла менинг гапимга кирмайди, – деди қайнисига. – Акаси айтган қизга уйланмаса, Шамсиддиннинг феълини яхши биламан, укасининг юзига ҳам қарамайди. –Майли, эртага кечки пайт бориб гаплашиб кўраман, Хайрулла ҳеч қаерга кетмай турсин. Эртаси куни Қулмат жияни билан узоқ гаплашди, лекин кўндиролмади. –Мендан хафа бўлманг, амаки, – деди Хайрулла, –Аширқул аканинг қизига уйланмоқчиман, бўлмаса бўйдоқ юравераман. –Майлику-я, акангни уйлантиришда қанақа қийинчиликларга учраганимиз эсингдадир. Қиз томон рози бўлармикин? Ўрта ичида аканг билан сен-менга бориб қолма, дейман-да. –Рози бўлишади, амаки, бу ёғини ўйламанг. Қулмат ўрнидан туриб янгасининг ёнига борди. –Янга, – деди унга. –Хайрулла ҳам катта йигит, ақли-ҳуши жойида, уни мажбуран уйлантириб бўлмайди. Аширқул аканинг қизини оламан, дейди. Аширқул акаси ким бўлса, эслолмадим. Шамсиддинга ўзим тушунтираман. Сиз тўйга тайёргарлик кўраверинг, овсинингиз совчиликка боради. –Беришармикин? –Беришади, дейди. Бир бориб кўрайлик, берса берар, бермаса янаям яхши, Хайрулла биздан гина қилмай акаси айтган қизга уйланаверади. Чоршанба куни Момохол қишлоқнинг адоғида яшайдиган Аширқулнинг қизига совчиликка борди. Аширқулнинг хотини Роҳатой унга қовоғини ҳам очмади ва қизини ҳали турмушга бериш нияти йўқлигини айтди. Шунга қарамай Момохол уч марта совчиликка борди ва ҳар гал ноумид қайтди. Буни кўрган Маъқул холанинг ҳафсаласи пир бўлди. –Ўғлим, – деди у Хайрулла ишдан келганида, – улар бизга қизини бермайдиган кўринади. Янгангга, қайтиб келманг, деб узиб беришибди, яхшиси, аканг айтган қизга уйланақол. –Йўқ, беради, –Хайрулла ишонч билан гапирди. – Беради. Бермай қаерга ҳам борарди, янгамга айтинг, яна борсин. –Янганг қайтиб бормайман, деди. Ўтган гал хотини ҳайдагудек қилиб юборибди, кўнглига текканга ўхшайди. Ўзинг янгангни кўндир. Хайрулла амакисиникига бориб, янгасига учради. –Қандай бораман? – деди Хайрулланинг сўзларини эшитган Момохол. – Ори йўқ экан демайдими? Қизнинг онаси шунақа димоғдорки, уйига ҳам киритмай дарвозадан қайтариб юборди. Гапимни эшитмади ҳам. Қизини бермаса-да, одамга ўхшаб муомала қилса бўлади-ку. Жуда хўрлигим келиб, қизинг бошингдан қолсин, деб келавердим. Совчилик деса хўш дейдиган қилишди. –Яна бир марта боринг, жон янга, кўнмаса, кейин сира бормайсиз. Лекин мана, мени айтди дерсиз, албатта, рози бўлишади. –Мендан хафа бўлма, у розилик берадиган хотинга ўхшамади. Уйини елкамнинг чуқури кўрсин, бормайман. –Янга, –Хайрулла овозини баландлатиб гапирди. – Яна бир марта боринг, деб илтимос қиляпман. Жинни аёлнинг ўғли бўлсам, бошқа кимга ялинаман? Шу гал борганингизда ҳам бермаса, менинг юзимга қарамайсиз. Ноилож қолган Момохол иккита нон билан конфетни рўмолчага тугди-да, йўлга тушди. –Сен уйингга кетавер, – деди Хайруллага. –Совчиликдан чиқиб сизларникига бораман. –Майли, янга, катта раҳмат. Орадан бир-икки соат ўтар-ўтмас, оғзи қулоғида Момохол келди. –Иш битди, тугунни олиб қолишди – деди у ва Хайруллага қараб маъноли кулди. – Сен, бола, чатоқ чиқдинг-ку, эшитиб ҳайрон қолдим. Хайрулла жилмайиб кўчага чиқиб кетди. Момохол Маъқул холага яқинроқ сурилиб, қулоғига пичирлади. –Йўғ-е, – ажабланди Маъқул хола. – Ростданми? –Рост. Бир опаси бор экан, сездириб қўйди. Агар бугун бормасам, уларнинг ўзи совчиликка келишарди. Хайрулла бежизга бу қадар ишонч билан гапирмаган, аслида ғишт қолипдан кўчган, қизнинг бўйида бор экан. Буни эшитган ота-онага сичқоннинг ини минг танга бўлиб, индамай розилик беришибди. –Менга сарпонинг каттасини қиласиз, овсин, – деди Момохол. – Ишингизни битириб келдим. Маъқул хола хандон отиб кулиб юборди. –Албатта, сарпонинг зўри сизники, тўйниям катта қиламиз, кейин уй қурамиз, эски уйларни бузиб ташлаймиз. У девор яқинига борди-да, кўчиб қолган оҳакларни қўли билан қўпорди. –Уйни бузамиз, янги уй қурамиз, тўй қиламиз, келин туширамиз.
–Онангни хаёли чалғиди, – деди Момохол Меҳрига. – Ишқилиб охири бахайр бўлиб, тўй тинч-хотиржам ўтсин. Мен энди борақолай, амакингдан суюнчи олай.
–Чой ичиб кетинг, янга, ҳозир дамлайман.
–Йўқ, овора бўлма. Хайруллага айт, Шамсиддинга бош эгиб борсин, кечиради. Катталаринг ўша-да, энди.
–Майли, айтаман. Келиб туринг, янга.
–Келаман, болам. Тўй ўтганига қадар амакинг иккимизнинг бир оёғимиз шу ерда.
Давоми бор