Fe’lning ta’rifi va
leksik-grammatik
xususiyatlari. Predmetning harakatini
bildirib, nima qildi?,
nima qilyapti/, nima
qilmoqchi? So’roqlariga
javob bo’lgan so’zlar fe’l
deyiladi. Fe’llar bo’lishli va
bo’lishsiz shakllarga
ega, zamon va shaxs-
son ifodalay oladi,
o’zining vazifadosh
(xoslangan) shakllariga ega, mayl ko’rsata
oladi, o’timli-o’timsizlik
xususiyatiga ega. Fe’llar
gapda ko’pincha kesim
vazifasini bajaradi: Kuz
keldi.
Bo’lishli va
bo’lishsiz fe’llar. Bo’lishli fe’llar
bajarilgan,
bajarilayotgan va
bajariladigan harakatni
ifodalaydi: yozdi,
yozyapti, yozmoqchi. Bo’lishsiz fe’llar
bajarilmagan,
bajarilmayotgan,
bajarilmaydigan
harakatni bildiradi:
yozmadi, yozmayapti, yozmoqchi emas.
Bo’lishsiz fe’llar fe’l
negiziga – ma
qo’shimchasini
qo’shish, fe’llardan
keyin emas, yo’q so’zlari keltirish,
fe’llardan oldin na
so’zini keltirish yoki
ohang yordamida hosil
qilinadi: Yozgani yo’q.
Na yozdi, na o’qidi. Boradi, boradi-ya!
(bormaydi)
Fe’l nisbat (daraja)
lari.
Fe’lda ish-harakat bilan
uning bajaruvchisi
orasidagi
munosabatning ifodalanishi fe’l nisbati
deyiladi (ayrim
darsliklarda daraja
deyiladi). Fe’l nisbatlari besh
xil:1.Aniqlik nisbatdagi
fe’llar harakatning
ma’lum shaxs yoki
predmet tomonidan
bajarilishini bildiradi va ularda maxsus nisbat
qo’shimchalari
bo’lmaydi: o’qidi,
kelyapti, bormoqchi. 2.O’zlik nisbatidagi
fe’llar ish-harakatning
boshqa buyumga
o’tmay, bajaruvchining
o’zida qolganini
anglatadi. Bunday fe’llar unli bilan
tugagan negizga, -i, -l,
undosh bilan tugagan
negizga –in, -il
qo’shimchalarini
qo’shish bilan hosil qilinadi (bir-ikkita fe’lda
– sh qo’shimchasi
bilan yasalish bor:
kerishdi, joylashdi):
tarandi, sevindi,
sudraldi. Quvonmoq, seskanmoq,
faxrlanmoq,
zavqlanmoq, otlanmoq
afsuslanmoq fe’llari
tarkibida –n
ko’rsatkichi mavjudligiga
qaramasdan, bu fe’llar
aniqlik nisbatida
hisoblanadi, chunki ular
tarkibidagi –n
qo’shimchasi ajratilmaydi. Yayra,
...ЕщёFe’l nisbat (daraja)
lari.
Fe’lda ish-harakat bilan
uning bajaruvchisi
orasidagi
munosabatning ifodalanishi fe’l nisbati
deyiladi (ayrim
darsliklarda daraja
deyiladi). Fe’l nisbatlari besh
xil:1.Aniqlik nisbatdagi
fe’llar harakatning
ma’lum shaxs yoki
predmet tomonidan
bajarilishini bildiradi va ularda maxsus nisbat
qo’shimchalari
bo’lmaydi: o’qidi,
kelyapti, bormoqchi. 2.O’zlik nisbatidagi
fe’llar ish-harakatning
boshqa buyumga
o’tmay, bajaruvchining
o’zida qolganini
anglatadi. Bunday fe’llar unli bilan
tugagan negizga, -i, -l,
undosh bilan tugagan
negizga –in, -il
qo’shimchalarini
qo’shish bilan hosil qilinadi (bir-ikkita fe’lda
– sh qo’shimchasi
bilan yasalish bor:
kerishdi, joylashdi):
tarandi, sevindi,
sudraldi. Quvonmoq, seskanmoq,
faxrlanmoq,
zavqlanmoq, otlanmoq
afsuslanmoq fe’llari
tarkibida –n
ko’rsatkichi mavjudligiga
qaramasdan, bu fe’llar
aniqlik nisbatida
hisoblanadi, chunki ular
tarkibidagi –n
qo’shimchasi ajratilmaydi. Yayra,
qichqir, uxla, bor kabi
fe’llardan o’zlik nisbat
yasalmaydi. 3.Majhul nisbatdagi
fe’llar ish-harakatning
aniq bajaruvchisini
ko’rsatmaydi. Bu fe’llar
ham n, -in, -l, -il
qo’shimchalari yordamida hosil
qilinadi: to’kildi,
to’plandi, ochildi, olindi.
O’zlik va majhul
nisbatdagi fe’llar bir xil
qo’shimcha yordamida hosil bo’lganda,
ularning qaysi
nisbatdaligi gap
mazmunidan yoki
fe’ldan oldin o’zi so’zini
keltirib ko;rish bilan aniqlanadi: Mukofotlar
berildi. Alisher o’qishga
berildi (1-fe’l majhul, 2-
fe’l o’zlik nisbatdadir).
4.Birgalik nisbnatdagi
fe’llar ish-harakatning
bir necha shaxs yoki
narsa-buyum
tomonidan birgalikda
bajarilganligini bildiradi va unli bilan tugagan
negizga –sh, undosh
bilan tugagan negizga –
ish qo’shimchasini
qo’shish bilan yasaladi.
Bunday fe’llar ish- harakatning bir necha
shaxs tomonidan
bajarilganligini yoki
birgalik-ko’plik
ma’nolarini ifodalaydi:
Karim va Ahmad maqola yozishdi.
Bolalar paxta terishdi.
To’ qnashi, boqishdi,
qarashdi, aytishdi,
tortishdi fe’llari hozirgi
o’zbek tilida ajralmas holatga kelib qolganligi
uchun aniqlik
nisbatdadir. 5.Orttirma nisbatdagi
fe’llar ish-harakatning
boshqa biror shaxs yoki
narsa-buyum vositasida
bajarilganligini bildiradi
va –t, -tir, -dir, -ir, -ar, - iz, -giz, -kiz, -g’iz, -gaz, -
qiz, -sat qo’shimchalari
yordamida hosil
qilinadi: o’qish, keltir,
yozdir, bitir, uchir,
pishir, qochir, ko’rgaz, tomiz, yurgiz, ketkiz,
tutqaz, o’tkaz, ko’rsat.
Ayrim fe’llar orttirma
nisbat shaklida yangi
ma’no ifodalay...Ещё4.Birgalik nisbnatdagi
fe’llar ish-harakatning
bir necha shaxs yoki
narsa-buyum
tomonidan birgalikda
bajarilganligini bildiradi va unli bilan tugagan
negizga –sh, undosh
bilan tugagan negizga –
ish qo’shimchasini
qo’shish bilan yasaladi.
Bunday fe’llar ish- harakatning bir necha
shaxs tomonidan
bajarilganligini yoki
birgalik-ko’plik
ma’nolarini ifodalaydi:
Karim va Ahmad maqola yozishdi.
Bolalar paxta terishdi.
To’ qnashi, boqishdi,
qarashdi, aytishdi,
tortishdi fe’llari hozirgi
o’zbek tilida ajralmas holatga kelib qolganligi
uchun aniqlik
nisbatdadir. 5.Orttirma nisbatdagi
fe’llar ish-harakatning
boshqa biror shaxs yoki
narsa-buyum vositasida
bajarilganligini bildiradi
va –t, -tir, -dir, -ir, -ar, - iz, -giz, -kiz, -g’iz, -gaz, -
qiz, -sat qo’shimchalari
yordamida hosil
qilinadi: o’qish, keltir,
yozdir, bitir, uchir,
pishir, qochir, ko’rgaz, tomiz, yurgiz, ketkiz,
tutqaz, o’tkaz, ko’rsat.
Ayrim fe’llar orttirma
nisbat shaklida yangi
ma’no ifodalaydigan
bo’lib qoladi va shuning uchun ularni aniq
nisbatda qo’llab
bo’lmaydi: erkalamoq –
erkalatmoq (ikkala
shaklda ham orttirma
nisbat ma’nosini ifodalayapti). Bir fe’lda
ikki-uch xil orttirma
nisbat qo’shimchasi
qo’shilishi mumkin:
Yegiz – yegizdir, yozdir
– yozdirtir. Fe’lning orttirma nisbati o’zlik
va birgalik nisbatdagi
fe’llardan ham hosil
qilinishi mumkin:
yuvintir, yig’ishtir.
Orttirma nisbatdagi fe’llardan birgalik va
majhul nisbatdagi
fe’llar hosil qilinishi
mumkin: isitildi,
yozdirishdi. Birdan
ortiq nisbat qo’shimchalarini olgan
fe’llarning qaysi
nisbatdaligi oxirgi
nisbat qo’shimchasiga
qarab be;gilanadi:
yuvintirdi – orttirma nisbat, yuvintirildi –
majhul nisbat,
yuvintirishdi – birgalik
nisbati.
Fe’llarning
tuslanishi.
Fe’llar birlik va
ko’plikda bo’ladi. Birlik
shakli harakatning bir
kishi tomonidan, ko’plik shakli esa birdan
ortiq kishi tomonidan
bajarilganini bildiradi.
Harakat uch shaxs
tomonidan bajariladi.
1-shaxs harakatning so’zlovchi tomonidan,
2-shaxs harakatning
tinglovchi tomonidan,
3-shaxs harakatning
o’zga (boshqalar)
tomonidan bajarilganini bildiradi.
Fe’llardagi birlik-
ko’plikni va shaxsni
ko’rsatuvchi
qo’shimchalar shaxs-
son qo’shimchalari deb ataladi. Fe’lning shaxs-
son qo’shimchalarini
olib o’zgarishi tuslanish
deyiladi. Fe’llardagi
shaxs-son
qo’shimchalari tuslovchi qo’shimchalar
ham deyiladi: Shaxs Birlik
Ko’plik
1 – shaxs Yozdim,
yozaman, yozay (in)
Yozdik, yozamiz,
yozaylik 2 – shaxs Yozding,
yozasan, yoz(gin)
Yozdingiz, yozasiz,
yozing (iz)
3 – shaxs Yozdi,
yozadi, yozsin Yozdi (lar), yozadi (lar), yozsin
(lar)
Fe’l zamonlari Fe’l ifodalangan ish-
harakatning paytga
munosabati fe’l
zamonlari deyiladi.
Fe’llarda uchta zamon
mavjud: 1.O’tgan zamon fe’llari
nutq paytidan oldin
bajarilgan yoki
bajarilmagan ish-
harakatni bildiradi:
yozdi, keldi, bordi. O’tgan zamon fe’llari
o’z navbatda besh
turga bo’linadi:
1)Yaqin o’tgan zamon
fe’llari –di qo’shimchasi
va tuslanish yordamida hosil qilinadi: keldi,
bordim.
2)Uzoq o’tgan zamon
fe’llari –gan
qo’shimchasi va edi,
ekan fe’llarini tuslash yordamida hosil
qilinadi: kelgan edi.
3)O’tgan zamon hikoya
fe’llari (-i) b
qo’shimchasini olgan
fe’llarni tuslash yordamida hosil
qilinadi: kelibman.
4)O’tgan zamon
maqsad fe’llari –moqchi
qo’shimchasi va edi
fe’lini tuslash yordamida yasaladi:
kelmoqchi edik.
5)O’tgan zamon davom
fe’llari – (a)r
qo’shimchasi va edi
fe’lini tuslash yordamida yasaladi:
kelar eding. 2.Hozirgi zamon fe’llari
nutq paytining o’zida
bajarilayotgan yoki
bajarilmayotgan ish-
harakatni bildiradi va
i...ЕщёFe’l zamonlari Fe’l ifodalangan ish-
harakatning paytga
munosabati fe’l
zamonlari deyiladi.
Fe’llarda uchta zamon
mavjud: 1.O’tgan zamon fe’llari
nutq paytidan oldin
bajarilgan yoki
bajarilmagan ish-
harakatni bildiradi:
yozdi, keldi, bordi. O’tgan zamon fe’llari
o’z navbatda besh
turga bo’linadi:
1)Yaqin o’tgan zamon
fe’llari –di qo’shimchasi
va tuslanish yordamida hosil qilinadi: keldi,
bordim.
2)Uzoq o’tgan zamon
fe’llari –gan
qo’shimchasi va edi,
ekan fe’llarini tuslash yordamida hosil
qilinadi: kelgan edi.
3)O’tgan zamon hikoya
fe’llari (-i) b
qo’shimchasini olgan
fe’llarni tuslash yordamida hosil
qilinadi: kelibman.
4)O’tgan zamon
maqsad fe’llari –moqchi
qo’shimchasi va edi
fe’lini tuslash yordamida yasaladi:
kelmoqchi edik.
5)O’tgan zamon davom
fe’llari – (a)r
qo’shimchasi va edi
fe’lini tuslash yordamida yasaladi:
kelar eding. 2.Hozirgi zamon fe’llari
nutq paytining o’zida
bajarilayotgan yoki
bajarilmayotgan ish-
harakatni bildiradi va
ikki turga ajratuiladi: 1)Hozirgi zamon
davom fe’llari –yap, -
moqda, -yotir
qo’shimchalari va
tuslanish yordamida
hosil qilinadi: kelyapti, bormoqda. Bu zamon
turi yot, tur, yur, o’tir
ko’makchi fe’llari
yordamida ham
yasaladi: yozib yotibdi,
yozib turibdi, o’qib yuribdi, gaplashib
o’tiribdi.
2)Hozirgi-kelasi zamon
fe’llari –a yoki –y
qo’shimchalari va
tuslanish yordamida hosil qilinadi:
boramnan, kelasan,
o’qiyman. 3.Kelasi zamon fe’llari
nutq paytidan keyin
bajariladigan yoki
bajarilmaydigan ish-
harakatini bildiradi va
iki turga ajratiladi: 1)Kelasi zamon maqsad
fe’llari –moqchi
qo’shimchasi va
tuslanish yordamida
yasaladi:
boqmoqchiman, kelmoqchisan.
2)Kelasi zamon gumon
fe’llari – (a)r
qo’shimchasi va
tuslanish yordamida
yasaladi: borarmiz, o’qirman.
Fe’l mayllari
So’zlovchining ish-
harakatga moyilligi fe’l
mayli deyiladi. Fe’llarda
beshta mayl bor:
1.Xabar (ijro, aniqlik) maylidagi fe’llar ish-
harakatning uch
zamondan birida
bajarilish-
bajarilmasligini
bildiradi: yozdi, kelyapti, bormoqchi.
Bunday fe’llar darak
gapning kesimi bo’lib
keladi. 2.Buyruq-istak
maylidagi fe’llar ish-
harakat haqida buyruq,
istak, maslahat, iltimos
kabi ma’nolarni
bildiradi: Bunday fe’llar – (a)y, -gin, -sin, -aylik, -
ing(iz), -sinlar
qo’shimchalari
yordamida yasaladi:
yozay, o’qiy, yozgin,
yozsin, o’qiylik, boringlar. 3.Shart maylidagi fe’llar
biror ish-harakatning
bajarilishi uchun undan
oldin bajarilishi shart
bo’lgan ish-harakatni,
biror ish-harakatning bajarilish-bajarilmasligi
haqida istak, maslahat,
faraz kabi ma’nolarni
anglatadi va – sa
qo’shimchasi
yordamida hosil qilinadi: borsa, kelsam,
yursak. Bu mayldagi fe’llar sof
shart ma’nosini (Kelsa,
boramiz), orzu-istak
(Qani endi, o’qishga
kirsam), iltimos,
...ЕщёFe’l mayllari
So’zlovchining ish-
harakatga moyilligi fe’l
mayli deyiladi. Fe’llarda
beshta mayl bor:
1.Xabar (ijro, aniqlik) maylidagi fe’llar ish-
harakatning uch
zamondan birida
bajarilish-
bajarilmasligini
bildiradi: yozdi, kelyapti, bormoqchi.
Bunday fe’llar darak
gapning kesimi bo’lib
keladi. 2.Buyruq-istak
maylidagi fe’llar ish-
harakat haqida buyruq,
istak, maslahat, iltimos
kabi ma’nolarni
bildiradi: Bunday fe’llar – (a)y, -gin, -sin, -aylik, -
ing(iz), -sinlar
qo’shimchalari
yordamida yasaladi:
yozay, o’qiy, yozgin,
yozsin, o’qiylik, boringlar. 3.Shart maylidagi fe’llar
biror ish-harakatning
bajarilishi uchun undan
oldin bajarilishi shart
bo’lgan ish-harakatni,
biror ish-harakatning bajarilish-bajarilmasligi
haqida istak, maslahat,
faraz kabi ma’nolarni
anglatadi va – sa
qo’shimchasi
yordamida hosil qilinadi: borsa, kelsam,
yursak. Bu mayldagi fe’llar sof
shart ma’nosini (Kelsa,
boramiz), orzu-istak
(Qani endi, o’qishga
kirsam), iltimos,
maslahat (O’sha kishini chaqirib bersangiz),
faraz (Yomg’ir yog’sa
kerak), payt
(Tashqariga chiqsam,
ukam turibdi), buyruq-
istak mayliga xos (Gapirsangiz-chi?)
ma’nolarini ifodalaydi.
Bu fe’llar ekan fe’li bilan
qo’llansa, shart
ma’nosiga istak ham
qo’shiladi: o’qisa ekan… 4.Shartli mayldagi
fe’llar bajarilishi biror
harakatga bog’liq
bo’lgan harakatni
bildiradi va –(a)r, -mas
qo’shimchalari bilan yasaluvchi sifatdoshga
edi to’liqsiz fe’lining
biror sharti bo’lgan,
bajarilishi biror
harakatga bog’liq
bo’lgan harakatni bildiradi: U kelsa, men
quvonar edim. Sen
kelsang, men bormas
edim. 5.Maqsad maylidagi
fe’llar ish-harakatni
bajaruvchining
maqsadi, mo’ljali,
niyatini bildiradi. Bu
fe’llarning o’tgan zamon shakli, hozirgi
zamon shakli va kelasi
zamon shakllari bor:
kelmoqchi bo’ldim,
bormoqchi bo’lyapman,
bormoqchi bo’laman va b.
To’liqsiz fe’llar.
O’zining lug’aviy
ma’nosini yo’qotib,
yordamchi so’zlarga yaqinlashib qolgan
fe’llar to’liqsiz fe’llar
deyiladi. Bularga edi,
ekan, emish, emas
so’zlari kiradi (esa
bog’lovchilar guruhiga o’tib ketgan). To’liqsiz
fe’llar quyidagi umumiy
xususiyatlarga ega: 1)
Mustaqil lug’aviy
ma’noga ega emas; 2)
Nisbat, bo’lishsizlik, zamon kabi ma’nolarga
ega emas. 3)Shaxs-son
qo’shimchalari ularga
qo’shilsa ham, shaxs
ma’nosi to’liqsiz fe’l
qatnashgan butun birikmaga tegishli; 4)
To’liqsiz fe’l qatnashgan
birikma (asosiy fe’l
+to’liqsiz fe’l)
tarkibidagi to’liqsiz
fe’lni har doim ham tushirib bo’lmaydi. 5)
To’liqsiz fe’l tarkibidagi
“e” tovushi tushib
qolishi mumkin; 6)
To’liqsiz fe’llar otlarga
(keng ma’noda) ham, fe’llarga ham birika
oladi. Ular ko’proq
sifatdosh va
ravishdoshga birikadi.
7)Bu fe’llar ketma-ket
qo’shilishi ham mumkin: Opam ishdan
kelgan edimikin (edimi
ekan)? 8)Bu fe’llar qator
kelgan bir necha
fe’lning oxirgisiga
birikadi....ЕщёTo’liqsiz fe’llar.
O’zining lug’aviy
ma’nosini yo’qotib,
yordamchi so’zlarga yaqinlashib qolgan
fe’llar to’liqsiz fe’llar
deyiladi. Bularga edi,
ekan, emish, emas
so’zlari kiradi (esa
bog’lovchilar guruhiga o’tib ketgan). To’liqsiz
fe’llar quyidagi umumiy
xususiyatlarga ega: 1)
Mustaqil lug’aviy
ma’noga ega emas; 2)
Nisbat, bo’lishsizlik, zamon kabi ma’nolarga
ega emas. 3)Shaxs-son
qo’shimchalari ularga
qo’shilsa ham, shaxs
ma’nosi to’liqsiz fe’l
qatnashgan butun birikmaga tegishli; 4)
To’liqsiz fe’l qatnashgan
birikma (asosiy fe’l
+to’liqsiz fe’l)
tarkibidagi to’liqsiz
fe’lni har doim ham tushirib bo’lmaydi. 5)
To’liqsiz fe’l tarkibidagi
“e” tovushi tushib
qolishi mumkin; 6)
To’liqsiz fe’llar otlarga
(keng ma’noda) ham, fe’llarga ham birika
oladi. Ular ko’proq
sifatdosh va
ravishdoshga birikadi.
7)Bu fe’llar ketma-ket
qo’shilishi ham mumkin: Opam ishdan
kelgan edimikin (edimi
ekan)? 8)Bu fe’llar qator
kelgan bir necha
fe’lning oxirgisiga
birikadi. To’liqsiz fe’llar gapda ko’pincha
bog’lama (ega bilan
kesimni bog’lovchi
vosita) vazifasini
bajaradi: Otasi ishchi
ekan.
Yetakchi va
ko’makchi fe’llar.
Nutqimizda bittadan
ortiq fe’ldan iborat
bo’lgan birliklar ham
bor. Ular tarkibidagi asosiy ma’noni
ifodalaydigan fe’l
yetakchi fe’l deyiladi:
o’qib chiqdi, ko’ra
boshladi, aytib bera
tura qol. Yetakchi fe’lning ma’nosini
izohlaydigan,
to’ldiradigan fe’l esa
ko’makchi fe’l deyiladi:
o’qib chiqdi, ko’ra
boshladi, sotib yubordi. Yetakchi va ko’makchi
fe’lning qo’shilishidan
qo’shma fe’l, ya’ni
yangi so’z hosil
bo’lmaydi, chunki ular
birgalikda yangi bir lug’aviy ma’noni
ifodalamaydi, balki
davomiylik, to’satdan
boshlanganlik,
harakatning
tugallanganligi kabi ma’nolarni bildiradi:
o’qib chiqdi
(tugallanganlik), ko’rib
qoldi (to’satdan yuz
berish).
Yetakchi va ko’makchi fe’lning birikishidan
ko’makchi fe’l so’z
qo’shilmasi hsoil
bo’ladi.
Ba’zan ko’makchi fe’lli
so’z qo’shilmasi tarkibidagi yetakchi fe’l
uyushib kelishi ham
mumkin: Yil sayin
sovxozning yeri
kengayib, texnikasi
ko’payib, odamlari o’sib bormoqda. Ba’...ЕщёYetakchi va
ko’makchi fe’llar.
Nutqimizda bittadan
ortiq fe’ldan iborat
bo’lgan birliklar ham
bor. Ular tarkibidagi asosiy ma’noni
ifodalaydigan fe’l
yetakchi fe’l deyiladi:
o’qib chiqdi, ko’ra
boshladi, aytib bera
tura qol. Yetakchi fe’lning ma’nosini
izohlaydigan,
to’ldiradigan fe’l esa
ko’makchi fe’l deyiladi:
o’qib chiqdi, ko’ra
boshladi, sotib yubordi. Yetakchi va ko’makchi
fe’lning qo’shilishidan
qo’shma fe’l, ya’ni
yangi so’z hosil
bo’lmaydi, chunki ular
birgalikda yangi bir lug’aviy ma’noni
ifodalamaydi, balki
davomiylik, to’satdan
boshlanganlik,
harakatning
tugallanganligi kabi ma’nolarni bildiradi:
o’qib chiqdi
(tugallanganlik), ko’rib
qoldi (to’satdan yuz
berish).
Yetakchi va ko’makchi fe’lning birikishidan
ko’makchi fe’l so’z
qo’shilmasi hsoil
bo’ladi.
Ba’zan ko’makchi fe’lli
so’z qo’shilmasi tarkibidagi yetakchi fe’l
uyushib kelishi ham
mumkin: Yil sayin
sovxozning yeri
kengayib, texnikasi
ko’payib, odamlari o’sib bormoqda. Ba’zan
ko’makchi fe’l ham
birdan ortiq bo’lishi
mumkin: aytib berib
tura qol (aytib –
yetakchi fe’l, berib tura qol – ko’makchi fe’l).
Ko’makchi fe’llar
yetakchi fe’llarga
ravishdosh yasovchi – b, -a, -y qo’shimchalari
yordamida bog’lanadi. Ayrim ko’makchi fe’llar
yetakchi fe’lga
qo’shimchasiz ham
birikadi: yozdi-oldi,
ketsin-qo’ysin, ayt-qo’y.
Yetakchi fe’llarga so’z yasovchi va shakl
yasovchi qo’shimchalar,
ko’makchi fe’llarga esa
barcha turdagi
qo’shimchalar qo’shila
oladi: yozib olaman. Ko’makchi fe’lli so’z
qo’shilmalarida o’zlik
nisbati qo’shimchalari
faqat yetakchi fe’lga
qo’shiladi, majhul
daraja ko’pincha ko’makchi fe’lga
qo’shiladi, orttirma
nisbat qo’shimchasi
asosan yetakchi fe’lga
qo’shiladi, birgalik
nisbat qo’shimchasi esa yetakchi fe’lga ham,
ko’makchi fe’lga ham
qo’shilaveradi. O’zbek
tilida faqat ko’makchi
fe’l bo’lib keladigan
fe’llar yo’q. Ayrim fe’llar o’z asl ma’nolaridan
tashqari, ko’makchi fe’l
tarzida keladi. Bularni
quyidagi guruhlarga
bo’lish mumkin: 1) Ravishdoshning – b qo’shimchali turiga
birikadi: yot, o’tir, yur,
kel, bo’l, bit, chiq, yet,
o’t, qo’y, boq; 2)
Ravishdoshning –a, -y qo’shimchali turiga
birikadi: boshla, bil,
yoz; 3) Ravishdoshning
ham – b, ham –a, -y
qo’shimchali turlariga
birikadi: tur, bor, ol, ber, qol, ko’r, ket, sol.
Bu ko’makchi fe’llarni
yana ma’no jihatidan
harakat jarayonini
tasvirlovchi (boshla, kel,
ket, yot, o’tir, bor, bitir, chiq, o’l, ko’r, qol),
modal ma’nolarni
ifodalovchi, ya’ni
so’zlovchining
harakatga bo’lgan
munosabatini ko’rsatuvchi (bil, bo’l,
ol, qol, ko’r, ber, qara),
yo’nalish ma’nosini
ifodalovchi (ol, ber)
kabi guruhlarga bo’lish
mumkin.
fe’lning
vazifadosh (xoslangan)
shakllari.
Fe’lning gap ichida
ma’lum sintaktik
vazifani bajarishga xoslangan shakllari
vazifadosh (xoslangan)
shakllar deb ataladi.
Bularga sof fe’l,
ravishdosh, sifatdosh,
harakat nomi kiradi. 1.Sof fe’l gap ichida fe’l-
kesim vazifasini
bajaradigan fe’l
shaklidir. U yozdi. 2.Ravishdosh ish-
harakatining belgisini,
uning maqsadini,
paytini bildirgan fe’l
shaklidir. Ravishdosh
fe’lga bog’lanib, ko’pincha hol bo’lib
keladi. Ravishdoshlar
bo’lishli-bo’lishsizlikni,
nisbatni bildira oladi:
o’qib-bo’lishli, aniq
nisbatda, o’qitmay- bo’lishsiz,orttirma
nisbatda. Ravishdoshlar
quyidagicha hosil
bo’ladi:
1. –b, -ib, -bon (ibon)
qo’shimchalari bilan:
borib, o’qib, asrabon. 2. –a, -y qo’shimchalari
bilan: kula-kula, o’qiy-
o’qiy
3. –gach, -kach, -qach,
-guncha, -kuncha, -
quncha qo’shimchalri bilan: otgach, to’kkach,
kelguncha, oqquncha,
tikkuncha
4. –gani, -kani, -qani
qo’shimchalari bilan:
o’qigani keldi. Ko’cha...Ещёfe’lning
vazifadosh (xoslangan)
shakllari.
Fe’lning gap ichida
ma’lum sintaktik
vazifani bajarishga xoslangan shakllari
vazifadosh (xoslangan)
shakllar deb ataladi.
Bularga sof fe’l,
ravishdosh, sifatdosh,
harakat nomi kiradi. 1.Sof fe’l gap ichida fe’l-
kesim vazifasini
bajaradigan fe’l
shaklidir. U yozdi. 2.Ravishdosh ish-
harakatining belgisini,
uning maqsadini,
paytini bildirgan fe’l
shaklidir. Ravishdosh
fe’lga bog’lanib, ko’pincha hol bo’lib
keladi. Ravishdoshlar
bo’lishli-bo’lishsizlikni,
nisbatni bildira oladi:
o’qib-bo’lishli, aniq
nisbatda, o’qitmay- bo’lishsiz,orttirma
nisbatda. Ravishdoshlar
quyidagicha hosil
bo’ladi:
1. –b, -ib, -bon (ibon)
qo’shimchalari bilan:
borib, o’qib, asrabon. 2. –a, -y qo’shimchalari
bilan: kula-kula, o’qiy-
o’qiy
3. –gach, -kach, -qach,
-guncha, -kuncha, -
quncha qo’shimchalri bilan: otgach, to’kkach,
kelguncha, oqquncha,
tikkuncha
4. –gani, -kani, -qani
qo’shimchalari bilan:
o’qigani keldi. Ko’chat ekkani bordik. Mol
boqqani chiqdi. Bu
qo’shimchaning gali
ko’rinishi ham bor:
Idish so’ragali chiqdi.
5. –gudek qo’shimchasi bilan:
yiqilgudek. Ravishdoshlar ma’no
jihatidan quyidagi
turlarga bo’linadi: 1.Payt ravishdoshlari –
gach, -kach, -qach, -
guncha, -kuncha, -
quncha qo’shimchalari
bilan yasaladi.
2.Holat ravishdoshlari – b, -ib, -a, -y, -gudek
qo’shimchalari bilan
yasaladi.
3.Maqsad ravishdoshi –
gani, -kani, -qani, -gali
qo’shimchalari bilan yasaladi. Ravishdoshlar
tuslanishiga ko’ra
quyidagi turlarga
bo’linadi: 1.Tuslanadigan
ravishdoshlar: -b (-ib), -
a, -y, -gudek
qo’shimchalari bilan
yasalgan ravishdoshlar.
2.Tuslanmaydigan ravishdoshlar: -gach (-
kach, qach), -guncha (-
kuncha, quncha), -gani
(-kani, qani)
qo’shimchalari bilan
yasalgan ravishdoshlar. –gani qo’shimchasi
bilan yasalgan
ravishdoshning
bo’lishsiz shakli yo’q,
qolgan ravishdoshlar
bo’lishsiz shaklga egadir: borib-bormay,
kelgach-kelmagach,
kula-kula – kulmay-
kulmay. (-may shakli –
mayin tarzida ham
uchraydi: Qanotini qush qoqmayin
Sifatdosh narsa-
buyumning belgisini
bildiradigan fe’l
shaklidir.Sifatdosh fe’l
singari ish-harakatni
anglatib, zamon, nisbat, bo’lishli-bo’lishsizlikni
bildiradi: qolgan-
bo’lishli, o’tgan zamon,
amiq nisbatda.
Sifatdosh sifat kabi
otga bog’lanib, uning belgisini bildiradi,
gapda aniqlovchi yoki
kesim bo’lib keladi:
O’quvchilar to’kilgan
paxtalarni terishdi.
Vazifalar bajarilgan. Sifatdoshlarning
bo’lishsiz shakllari
quyidagicha yasaladi:
borgan-bormagan,
borayotgan-
bormayotgan, bora- bormas.
Sifatdoshlar zamon
bo’yicha quyidagicha
yasaladi: 1.O’tgan zamon
sifatdoshi –gan, -kan, -
qan qo’shimchalari
bilan yasaladi: otgan,
tikkan, chiqqan.
2.Hozirgi zamon sifatdoshi – (a) yotgan
qo’shimchasi bilan
yasaladi: kelayotgan,
o’qiyotgan.
3.Kelasi zamon
sifatdoshi – (a)r, - (a) digan, - vchi
qo’shimchalari bilan:
oqar suv, qaynar bulor,
boradigan bola,
o’qiydigan kitob,
keluvchi odamlar. Kelasi zamon sifatdoshining
bo’lishsiz shakli – ma+s
qo’shimc...ЕщёSifatdosh narsa-
buyumning belgisini
bildiradigan fe’l
shaklidir.Sifatdosh fe’l
singari ish-harakatni
anglatib, zamon, nisbat, bo’lishli-bo’lishsizlikni
bildiradi: qolgan-
bo’lishli, o’tgan zamon,
amiq nisbatda.
Sifatdosh sifat kabi
otga bog’lanib, uning belgisini bildiradi,
gapda aniqlovchi yoki
kesim bo’lib keladi:
O’quvchilar to’kilgan
paxtalarni terishdi.
Vazifalar bajarilgan. Sifatdoshlarning
bo’lishsiz shakllari
quyidagicha yasaladi:
borgan-bormagan,
borayotgan-
bormayotgan, bora- bormas.
Sifatdoshlar zamon
bo’yicha quyidagicha
yasaladi: 1.O’tgan zamon
sifatdoshi –gan, -kan, -
qan qo’shimchalari
bilan yasaladi: otgan,
tikkan, chiqqan.
2.Hozirgi zamon sifatdoshi – (a) yotgan
qo’shimchasi bilan
yasaladi: kelayotgan,
o’qiyotgan.
3.Kelasi zamon
sifatdoshi – (a)r, - (a) digan, - vchi
qo’shimchalari bilan:
oqar suv, qaynar bulor,
boradigan bola,
o’qiydigan kitob,
keluvchi odamlar. Kelasi zamon sifatdoshining
bo’lishsiz shakli – ma+s
qo’shimchasi bilan hosil
qilinadi: Aytar so’zni
ayt, aytmas so’zdan
qayt. Sifatdoshlar ot o’rnida
qo’llanib, ot vazifasini
bajarishi mumkin, ya’ni
otlashadi. Bunda ular
otlar kabi turlanadi,
egalik, kelishik, ko’plik qo’shimchalarini oladi
va gapda ega,
to’ldiruvchi, qaratqich
aniqlovchi bo’lib keladi:
Qo’rqqanga qo’sha
ko’rinadi. Aytganlaringizni
bajardim. 4.Harakat nomi ish-
harakatining nomini
bildirib, zamon va
shaxs-sonni
ko’rsatmaydigan fe’l
shaklidir. Yasalishi: 1.Fe’l o’zak-negiziga –
sh, -ish
qo’shimchalarini
qo’shib: o’qish, yozish.
2.Fe’l o’zak-negiziga –v,
-uv qo’shimchalarini qo’shib: o’quv, yozuv.
3.Fe’l o’zak-negiziga –
moq (-mak)
qo’shimchasini qo’shib:
yozmoq, demak. -moq qo’shimchasi
bilan yasalgan harakat
nomi fe’lga yaqin
turadi, -sh, -ish bilan
yasalgan harakat nomi
otga yaqin turadi, shuning uchun bularni
doim almashtirib
qo’llab bo’lmaydi:
Qurilish boshlandi
gapida –moq
qo’shmchasini ishlatib bo’lmaydi, o’qish
so’zida –moq
qo’shimchasini qo’llasa
bo’ladi. Harakat
nomlarining bo’lishsiz
shakli quyidagicha yasaladi: bormoq –
bormaslik, o’qish-
o’qimaslik.
Harakat nomi
tuslanmaydi, otlar kabi
turlanadi, egalik, kelishik va ko’plik
qo’shimchalarini oladi.
Gapda ega, ot-kesim,
to’ldiruvchi, qaratqich
aniqlovchi bo’lib keladi:
O’qimoq – yuksalmoq. Botirlar qo’rquvni
bilmaydi. O’qishning
foydasi katta.
Fe’llarning
yasalishi.
Fe’llar ikki usul bilan
yasaladi: 1. Fe’l
yasovchi qo’shimchalar
bilan: ishla, ko’kar. 2. So’zlarni bog’lab
qo’shish bilan: e’lon
qildi, borib keldi, sotib
oldi.
So’zlarni bog’lab
qo’shish yordamida
(kompozitsiya yoki
sintaktik usul).
Bu usul bilan qo’shma
fe’llar yasaladi: 1.Fe’l bo’lmagan so’z
bilan fe’lning
birikishidan: dam
olmoq, himoya qilmoq,
paydo bo’lmoq.
Ayrimlari sodda fe’lga sinonim bo’ladi: tasdiq
qildi – tasdiqladi,
yordam berdi –
yordamlashdi.
2.Ikki fe’lning
birikishidan: sotib olmoq, chiqarib olmoq,
olib kelmoq, yutib
olmoq, sotib olib
bermoq. Qo’shma fe’llar ajratib
yoziladi: hal qilmoq,
kasal bo’lmoq.
Nutqimizdagi o’qib
chiqdi, ko’rib bo’ldi,
boshlab yubordi kabilar qo’shma fe’l emas,
chunki yangi lug’aviy
ma’no ifodalamaydi,
bular ko’makchi fe’lli
so’z qo’shilmalaridir.
Fe’lning tuzilish
turlari.
1. Sodda fe’l: kel,
yur, ishla.
2. Qo’shma fe’llar:
sotib oldi, olib keldi 3.Juft fe’llar ikki fe’lning
qo’shaloq kelishidan
hosil bo’ladi: kirmadi-
qo’ydi, aytdi-qo’ydi,
gapirdi-qo’ydi.
4.Takroriy fe’llar bir fe’lning
takrorlanishidan hosil
bo’ladi: o’qidi-o’qidi,
yozdi-yozdi, ko’ra-
ko’ra, yig’lay-yig’lay. Juft va takroriy fe’llar
chiziqcha bilan yoziladi. Keyingi mavzu: Ravish
so’z turkumi
Мы используем cookie-файлы, чтобы улучшить сервисы для вас. Если ваш возраст менее 13 лет, настроить cookie-файлы должен ваш законный представитель. Больше информации
Комментарии 19
leksik-grammatik
xususiyatlari. Predmetning harakatini
bildirib, nima qildi?,
nima qilyapti/, nima
qilmoqchi? So’roqlariga
javob bo’lgan so’zlar fe’l
deyiladi. Fe’llar bo’lishli va
bo’lishsiz shakllarga
ega, zamon va shaxs-
son ifodalay oladi,
o’zining vazifadosh
(xoslangan) shakllariga ega, mayl ko’rsata
oladi, o’timli-o’timsizlik
xususiyatiga ega. Fe’llar
gapda ko’pincha kesim
vazifasini bajaradi: Kuz
keldi.
bo’lishsiz fe’llar. Bo’lishli fe’llar
bajarilgan,
bajarilayotgan va
bajariladigan harakatni
ifodalaydi: yozdi,
yozyapti, yozmoqchi. Bo’lishsiz fe’llar
bajarilmagan,
bajarilmayotgan,
bajarilmaydigan
harakatni bildiradi:
yozmadi, yozmayapti, yozmoqchi emas.
Bo’lishsiz fe’llar fe’l
negiziga – ma
qo’shimchasini
qo’shish, fe’llardan
keyin emas, yo’q so’zlari keltirish,
fe’llardan oldin na
so’zini keltirish yoki
ohang yordamida hosil
qilinadi: Yozgani yo’q.
Na yozdi, na o’qidi. Boradi, boradi-ya!
(bormaydi)
fe’llar. O’timli fe’llar tushum
kelishigidagi so’zlarga
bog’lana oladigan
fe’llardir: o’qidi
(kitobni), yozdi (xatni). O’timsiz fe’llar esa
tushum kelishigidagi
so’zlarga bog’lana
olmaydigan fe’llardir:
yugurdi, bordi, turdi,
o’tirdi, keldi.
lari.
Fe’lda ish-harakat bilan
uning bajaruvchisi
orasidagi
munosabatning ifodalanishi fe’l nisbati
deyiladi (ayrim
darsliklarda daraja
deyiladi). Fe’l nisbatlari besh
xil:1.Aniqlik nisbatdagi
fe’llar harakatning
ma’lum shaxs yoki
predmet tomonidan
bajarilishini bildiradi va ularda maxsus nisbat
qo’shimchalari
bo’lmaydi: o’qidi,
kelyapti, bormoqchi. 2.O’zlik nisbatidagi
fe’llar ish-harakatning
boshqa buyumga
o’tmay, bajaruvchining
o’zida qolganini
anglatadi. Bunday fe’llar unli bilan
tugagan negizga, -i, -l,
undosh bilan tugagan
negizga –in, -il
qo’shimchalarini
qo’shish bilan hosil qilinadi (bir-ikkita fe’lda
–
bilan yasalish bor:
kerishdi, joylashdi):
tarandi, sevindi,
sudraldi. Quvonmoq, seskanmoq,
faxrlanmoq,
zavqlanmoq, otlanmoq
afsuslanmoq fe’llari
tarkibida –n
ko’rsatkichi mavjudligiga
qaramasdan, bu fe’llar
aniqlik nisbatida
hisoblanadi, chunki ular
tarkibidagi –n
qo’shimchasi ajratilmaydi. Yayra, ...ЕщёFe’l nisbat (daraja)
lari.
Fe’lda ish-harakat bilan
uning bajaruvchisi
orasidagi
munosabatning ifodalanishi fe’l nisbati
deyiladi (ayrim
darsliklarda daraja
deyiladi). Fe’l nisbatlari besh
xil:1.Aniqlik nisbatdagi
fe’llar harakatning
ma’lum shaxs yoki
predmet tomonidan
bajarilishini bildiradi va ularda maxsus nisbat
qo’shimchalari
bo’lmaydi: o’qidi,
kelyapti, bormoqchi. 2.O’zlik nisbatidagi
fe’llar ish-harakatning
boshqa buyumga
o’tmay, bajaruvchining
o’zida qolganini
anglatadi. Bunday fe’llar unli bilan
tugagan negizga, -i, -l,
undosh bilan tugagan
negizga –in, -il
qo’shimchalarini
qo’shish bilan hosil qilinadi (bir-ikkita fe’lda
–
bilan yasalish bor:
kerishdi, joylashdi):
tarandi, sevindi,
sudraldi. Quvonmoq, seskanmoq,
faxrlanmoq,
zavqlanmoq, otlanmoq
afsuslanmoq fe’llari
tarkibida –n
ko’rsatkichi mavjudligiga
qaramasdan, bu fe’llar
aniqlik nisbatida
hisoblanadi, chunki ular
tarkibidagi –n
qo’shimchasi ajratilmaydi. Yayra,
qichqir, uxla, bor kabi
fe’llardan o’zlik nisbat
yasalmaydi. 3.Majhul nisbatdagi
fe’llar ish-harakatning
aniq bajaruvchisini
ko’rsatmaydi. Bu fe’llar
ham n, -in, -l, -il
qo’shimchalari yordamida hosil
qilinadi: to’kildi,
to’plandi, ochildi, olindi.
O’zlik va majhul
nisbatdagi fe’llar bir xil
qo’shimcha yordamida hosil bo’lganda,
ularning qaysi
nisbatdaligi gap
mazmunidan yoki
fe’ldan oldin o’zi so’zini
keltirib ko;rish bilan aniqlanadi: Mukofotlar
berildi. Alisher o’qishga
berildi (1-fe’l majhul, 2-
fe’l o’zlik nisbatdadir).
fe’llar ish-harakatning
bir necha shaxs yoki
narsa-buyum
tomonidan birgalikda
bajarilganligini bildiradi va unli bilan tugagan
negizga –sh, undosh
bilan tugagan negizga –
ish qo’shimchasini
qo’shish bilan yasaladi.
Bunday fe’llar ish- harakatning bir necha
shaxs tomonidan
bajarilganligini yoki
birgalik-ko’plik
ma’nolarini ifodalaydi:
Karim va Ahmad maqola yozishdi.
Bolalar paxta terishdi.
To’ qnashi, boqishdi,
qarashdi, aytishdi,
tortishdi fe’llari hozirgi
o’zbek tilida ajralmas holatga kelib qolganligi
uchun aniqlik
nisbatdadir. 5.Orttirma nisbatdagi
fe’llar ish-harakatning
boshqa biror shaxs yoki
narsa-buyum vositasida
bajarilganligini bildiradi
va –t, -tir, -dir, -ir, -ar, - iz, -giz, -kiz, -g’iz, -gaz, -
qiz, -sat qo’shimchalari
yordamida hosil
qilinadi: o’qish, keltir,
yozdir, bitir, uchir,
pishir, qochir, ko’rgaz, tomiz, yurgiz, ketkiz,
tutqaz, o’tkaz, ko’rsat.
Ayrim fe’llar orttirma
nisbat shaklida yangi
ma’no ifodalay...Ещё4.Birgalik nisbnatdagi
fe’llar ish-harakatning
bir necha shaxs yoki
narsa-buyum
tomonidan birgalikda
bajarilganligini bildiradi va unli bilan tugagan
negizga –sh, undosh
bilan tugagan negizga –
ish qo’shimchasini
qo’shish bilan yasaladi.
Bunday fe’llar ish- harakatning bir necha
shaxs tomonidan
bajarilganligini yoki
birgalik-ko’plik
ma’nolarini ifodalaydi:
Karim va Ahmad maqola yozishdi.
Bolalar paxta terishdi.
To’ qnashi, boqishdi,
qarashdi, aytishdi,
tortishdi fe’llari hozirgi
o’zbek tilida ajralmas holatga kelib qolganligi
uchun aniqlik
nisbatdadir. 5.Orttirma nisbatdagi
fe’llar ish-harakatning
boshqa biror shaxs yoki
narsa-buyum vositasida
bajarilganligini bildiradi
va –t, -tir, -dir, -ir, -ar, - iz, -giz, -kiz, -g’iz, -gaz, -
qiz, -sat qo’shimchalari
yordamida hosil
qilinadi: o’qish, keltir,
yozdir, bitir, uchir,
pishir, qochir, ko’rgaz, tomiz, yurgiz, ketkiz,
tutqaz, o’tkaz, ko’rsat.
Ayrim fe’llar orttirma
nisbat shaklida yangi
ma’no ifodalaydigan
bo’lib qoladi va shuning uchun ularni aniq
nisbatda qo’llab
bo’lmaydi: erkalamoq –
erkalatmoq (ikkala
shaklda ham orttirma
nisbat ma’nosini ifodalayapti). Bir fe’lda
ikki-uch xil orttirma
nisbat qo’shimchasi
qo’shilishi mumkin:
Yegiz – yegizdir, yozdir
– yozdirtir. Fe’lning orttirma nisbati o’zlik
va birgalik nisbatdagi
fe’llardan ham hosil
qilinishi mumkin:
yuvintir, yig’ishtir.
Orttirma nisbatdagi fe’llardan birgalik va
majhul nisbatdagi
fe’llar hosil qilinishi
mumkin: isitildi,
yozdirishdi. Birdan
ortiq nisbat qo’shimchalarini olgan
fe’llarning qaysi
nisbatdaligi oxirgi
nisbat qo’shimchasiga
qarab be;gilanadi:
yuvintirdi – orttirma nisbat, yuvintirildi –
majhul nisbat,
yuvintirishdi – birgalik
nisbati.
tuslanishi.
Fe’llar birlik va
ko’plikda bo’ladi. Birlik
shakli harakatning bir
kishi tomonidan, ko’plik shakli esa birdan
ortiq kishi tomonidan
bajarilganini bildiradi.
Harakat uch shaxs
tomonidan bajariladi.
1-shaxs harakatning so’zlovchi tomonidan,
2-shaxs harakatning
tinglovchi tomonidan,
3-shaxs harakatning
o’zga (boshqalar)
tomonidan bajarilganini bildiradi.
Fe’llardagi birlik-
ko’plikni va shaxsni
ko’rsatuvchi
qo’shimchalar shaxs-
son qo’shimchalari deb ataladi. Fe’lning shaxs-
son qo’shimchalarini
olib o’zgarishi tuslanish
deyiladi. Fe’llardagi
shaxs-son
qo’shimchalari tuslovchi qo’shimchalar
ham deyiladi: Shaxs Birlik
Ko’plik
1 – shaxs Yozdim,
yozaman, yozay (in)
Yozdik, yozamiz,
yozaylik 2 – shaxs Yozding,
yozasan, yoz(gin)
Yozdingiz, yozasiz,
yozing (iz)
3 – shaxs Yozdi,
yozadi, yozsin Yozdi (lar), yozadi (lar), yozsin
(lar)
harakatning paytga
munosabati fe’l
zamonlari deyiladi.
Fe’llarda uchta zamon
mavjud: 1.O’tgan zamon fe’llari
nutq paytidan oldin
bajarilgan yoki
bajarilmagan ish-
harakatni bildiradi:
yozdi, keldi, bordi. O’tgan zamon fe’llari
o’z navbatda besh
turga bo’linadi:
1)Yaqin o’tgan zamon
fe’llari –di qo’shimchasi
va tuslanish yordamida hosil qilinadi: keldi,
bordim.
2)Uzoq o’tgan zamon
fe’llari –gan
qo’shimchasi va edi,
ekan fe’llarini tuslash yordamida hosil
qilinadi: kelgan edi.
3)O’tgan zamon hikoya
fe’llari (-i) b
qo’shimchasini olgan
fe’llarni tuslash yordamida hosil
qilinadi: kelibman.
4)O’tgan zamon
maqsad fe’llari –moqchi
qo’shimchasi va edi
fe’lini tuslash yordamida yasaladi:
kelmoqchi edik.
5)O’tgan zamon davom
fe’llari – (a)r
qo’shimchasi va edi
fe’lini tuslash yordamida yasaladi:
kelar eding. 2.Hozirgi zamon fe’llari
nutq paytining o’zida
bajarilayotgan yoki
bajarilmayotgan ish-
harakatni bildiradi va
i...ЕщёFe’l zamonlari Fe’l ifodalangan ish-
harakatning paytga
munosabati fe’l
zamonlari deyiladi.
Fe’llarda uchta zamon
mavjud: 1.O’tgan zamon fe’llari
nutq paytidan oldin
bajarilgan yoki
bajarilmagan ish-
harakatni bildiradi:
yozdi, keldi, bordi. O’tgan zamon fe’llari
o’z navbatda besh
turga bo’linadi:
1)Yaqin o’tgan zamon
fe’llari –di qo’shimchasi
va tuslanish yordamida hosil qilinadi: keldi,
bordim.
2)Uzoq o’tgan zamon
fe’llari –gan
qo’shimchasi va edi,
ekan fe’llarini tuslash yordamida hosil
qilinadi: kelgan edi.
3)O’tgan zamon hikoya
fe’llari (-i) b
qo’shimchasini olgan
fe’llarni tuslash yordamida hosil
qilinadi: kelibman.
4)O’tgan zamon
maqsad fe’llari –moqchi
qo’shimchasi va edi
fe’lini tuslash yordamida yasaladi:
kelmoqchi edik.
5)O’tgan zamon davom
fe’llari – (a)r
qo’shimchasi va edi
fe’lini tuslash yordamida yasaladi:
kelar eding. 2.Hozirgi zamon fe’llari
nutq paytining o’zida
bajarilayotgan yoki
bajarilmayotgan ish-
harakatni bildiradi va
ikki turga ajratuiladi: 1)Hozirgi zamon
davom fe’llari –yap, -
moqda, -yotir
qo’shimchalari va
tuslanish yordamida
hosil qilinadi: kelyapti, bormoqda. Bu zamon
turi yot, tur, yur, o’tir
ko’makchi fe’llari
yordamida ham
yasaladi: yozib yotibdi,
yozib turibdi, o’qib yuribdi, gaplashib
o’tiribdi.
2)Hozirgi-kelasi zamon
fe’llari –a yoki –y
qo’shimchalari va
tuslanish yordamida hosil qilinadi:
boramnan, kelasan,
o’qiyman. 3.Kelasi zamon fe’llari
nutq paytidan keyin
bajariladigan yoki
bajarilmaydigan ish-
harakatini bildiradi va
iki turga ajratiladi: 1)Kelasi zamon maqsad
fe’llari –moqchi
qo’shimchasi va
tuslanish yordamida
yasaladi:
boqmoqchiman, kelmoqchisan.
2)Kelasi zamon gumon
fe’llari – (a)r
qo’shimchasi va
tuslanish yordamida
yasaladi: borarmiz, o’qirman.
So’zlovchining ish-
harakatga moyilligi fe’l
mayli deyiladi. Fe’llarda
beshta mayl bor:
1.Xabar (ijro, aniqlik) maylidagi fe’llar ish-
harakatning uch
zamondan birida
bajarilish-
bajarilmasligini
bildiradi: yozdi, kelyapti, bormoqchi.
Bunday fe’llar darak
gapning kesimi bo’lib
keladi. 2.Buyruq-istak
maylidagi fe’llar ish-
harakat haqida buyruq,
istak, maslahat, iltimos
kabi ma’nolarni
bildiradi: Bunday fe’llar – (a)y, -gin, -sin, -aylik, -
ing(iz), -sinlar
qo’shimchalari
yordamida yasaladi:
yozay, o’qiy, yozgin,
yozsin, o’qiylik, boringlar. 3.Shart maylidagi fe’llar
biror ish-harakatning
bajarilishi uchun undan
oldin bajarilishi shart
bo’lgan ish-harakatni,
biror ish-harakatning bajarilish-bajarilmasligi
haqida istak, maslahat,
faraz kabi ma’nolarni
anglatadi va – sa
qo’shimchasi
yordamida hosil qilinadi: borsa, kelsam,
yursak. Bu mayldagi fe’llar sof
shart ma’nosini (Kelsa,
boramiz), orzu-istak
(Qani endi, o’qishga
kirsam), iltimos, ...ЕщёFe’l mayllari
So’zlovchining ish-
harakatga moyilligi fe’l
mayli deyiladi. Fe’llarda
beshta mayl bor:
1.Xabar (ijro, aniqlik) maylidagi fe’llar ish-
harakatning uch
zamondan birida
bajarilish-
bajarilmasligini
bildiradi: yozdi, kelyapti, bormoqchi.
Bunday fe’llar darak
gapning kesimi bo’lib
keladi. 2.Buyruq-istak
maylidagi fe’llar ish-
harakat haqida buyruq,
istak, maslahat, iltimos
kabi ma’nolarni
bildiradi: Bunday fe’llar – (a)y, -gin, -sin, -aylik, -
ing(iz), -sinlar
qo’shimchalari
yordamida yasaladi:
yozay, o’qiy, yozgin,
yozsin, o’qiylik, boringlar. 3.Shart maylidagi fe’llar
biror ish-harakatning
bajarilishi uchun undan
oldin bajarilishi shart
bo’lgan ish-harakatni,
biror ish-harakatning bajarilish-bajarilmasligi
haqida istak, maslahat,
faraz kabi ma’nolarni
anglatadi va – sa
qo’shimchasi
yordamida hosil qilinadi: borsa, kelsam,
yursak. Bu mayldagi fe’llar sof
shart ma’nosini (Kelsa,
boramiz), orzu-istak
(Qani endi, o’qishga
kirsam), iltimos,
maslahat (O’sha kishini chaqirib bersangiz),
faraz (Yomg’ir yog’sa
kerak), payt
(Tashqariga chiqsam,
ukam turibdi), buyruq-
istak mayliga xos (Gapirsangiz-chi?)
ma’nolarini ifodalaydi.
Bu fe’llar ekan fe’li bilan
qo’llansa, shart
ma’nosiga istak ham
qo’shiladi: o’qisa ekan… 4.Shartli mayldagi
fe’llar bajarilishi biror
harakatga bog’liq
bo’lgan harakatni
bildiradi va –(a)r, -mas
qo’shimchalari bilan yasaluvchi sifatdoshga
edi to’liqsiz fe’lining
biror sharti bo’lgan,
bajarilishi biror
harakatga bog’liq
bo’lgan harakatni bildiradi: U kelsa, men
quvonar edim. Sen
kelsang, men bormas
edim. 5.Maqsad maylidagi
fe’llar ish-harakatni
bajaruvchining
maqsadi, mo’ljali,
niyatini bildiradi. Bu
fe’llarning o’tgan zamon shakli, hozirgi
zamon shakli va kelasi
zamon shakllari bor:
kelmoqchi bo’ldim,
bormoqchi bo’lyapman,
bormoqchi bo’laman va b.
O’zining lug’aviy
ma’nosini yo’qotib,
yordamchi so’zlarga yaqinlashib qolgan
fe’llar to’liqsiz fe’llar
deyiladi. Bularga edi,
ekan, emish, emas
so’zlari kiradi (esa
bog’lovchilar guruhiga o’tib ketgan). To’liqsiz
fe’llar quyidagi umumiy
xususiyatlarga ega: 1)
Mustaqil lug’aviy
ma’noga ega emas; 2)
Nisbat, bo’lishsizlik, zamon kabi ma’nolarga
ega emas. 3)Shaxs-son
qo’shimchalari ularga
qo’shilsa ham, shaxs
ma’nosi to’liqsiz fe’l
qatnashgan butun birikmaga tegishli; 4)
To’liqsiz fe’l qatnashgan
birikma (asosiy fe’l
+to’liqsiz fe’l)
tarkibidagi to’liqsiz
fe’lni har doim ham tushirib bo’lmaydi. 5)
To’liqsiz fe’l tarkibidagi
“e” tovushi tushib
qolishi mumkin; 6)
To’liqsiz fe’llar otlarga
(keng ma’noda) ham, fe’llarga ham birika
oladi. Ular ko’proq
sifatdosh va
ravishdoshga birikadi.
7)Bu fe’llar ketma-ket
qo’shilishi ham mumkin: Opam ishdan
kelgan edimikin (edimi
ekan)? 8)Bu fe’llar qator
kelgan bir necha
fe’lning oxirgisiga
birikadi....ЕщёTo’liqsiz fe’llar.
O’zining lug’aviy
ma’nosini yo’qotib,
yordamchi so’zlarga yaqinlashib qolgan
fe’llar to’liqsiz fe’llar
deyiladi. Bularga edi,
ekan, emish, emas
so’zlari kiradi (esa
bog’lovchilar guruhiga o’tib ketgan). To’liqsiz
fe’llar quyidagi umumiy
xususiyatlarga ega: 1)
Mustaqil lug’aviy
ma’noga ega emas; 2)
Nisbat, bo’lishsizlik, zamon kabi ma’nolarga
ega emas. 3)Shaxs-son
qo’shimchalari ularga
qo’shilsa ham, shaxs
ma’nosi to’liqsiz fe’l
qatnashgan butun birikmaga tegishli; 4)
To’liqsiz fe’l qatnashgan
birikma (asosiy fe’l
+to’liqsiz fe’l)
tarkibidagi to’liqsiz
fe’lni har doim ham tushirib bo’lmaydi. 5)
To’liqsiz fe’l tarkibidagi
“e” tovushi tushib
qolishi mumkin; 6)
To’liqsiz fe’llar otlarga
(keng ma’noda) ham, fe’llarga ham birika
oladi. Ular ko’proq
sifatdosh va
ravishdoshga birikadi.
7)Bu fe’llar ketma-ket
qo’shilishi ham mumkin: Opam ishdan
kelgan edimikin (edimi
ekan)? 8)Bu fe’llar qator
kelgan bir necha
fe’lning oxirgisiga
birikadi. To’liqsiz fe’llar gapda ko’pincha
bog’lama (ega bilan
kesimni bog’lovchi
vosita) vazifasini
bajaradi: Otasi ishchi
ekan.
ko’makchi fe’llar.
Nutqimizda bittadan
ortiq fe’ldan iborat
bo’lgan birliklar ham
bor. Ular tarkibidagi asosiy ma’noni
ifodalaydigan fe’l
yetakchi fe’l deyiladi:
o’qib chiqdi, ko’ra
boshladi, aytib bera
tura qol. Yetakchi fe’lning ma’nosini
izohlaydigan,
to’ldiradigan fe’l esa
ko’makchi fe’l deyiladi:
o’qib chiqdi, ko’ra
boshladi, sotib yubordi. Yetakchi va ko’makchi
fe’lning qo’shilishidan
qo’shma fe’l, ya’ni
yangi so’z hosil
bo’lmaydi, chunki ular
birgalikda yangi bir lug’aviy ma’noni
ifodalamaydi, balki
davomiylik, to’satdan
boshlanganlik,
harakatning
tugallanganligi kabi ma’nolarni bildiradi:
o’qib chiqdi
(tugallanganlik), ko’rib
qoldi (to’satdan yuz
berish).
Yetakchi va ko’makchi fe’lning birikishidan
ko’makchi fe’l so’z
qo’shilmasi hsoil
bo’ladi.
Ba’zan ko’makchi fe’lli
so’z qo’shilmasi tarkibidagi yetakchi fe’l
uyushib kelishi ham
mumkin: Yil sayin
sovxozning yeri
kengayib, texnikasi
ko’payib, odamlari o’sib bormoqda. Ba’...ЕщёYetakchi va
ko’makchi fe’llar.
Nutqimizda bittadan
ortiq fe’ldan iborat
bo’lgan birliklar ham
bor. Ular tarkibidagi asosiy ma’noni
ifodalaydigan fe’l
yetakchi fe’l deyiladi:
o’qib chiqdi, ko’ra
boshladi, aytib bera
tura qol. Yetakchi fe’lning ma’nosini
izohlaydigan,
to’ldiradigan fe’l esa
ko’makchi fe’l deyiladi:
o’qib chiqdi, ko’ra
boshladi, sotib yubordi. Yetakchi va ko’makchi
fe’lning qo’shilishidan
qo’shma fe’l, ya’ni
yangi so’z hosil
bo’lmaydi, chunki ular
birgalikda yangi bir lug’aviy ma’noni
ifodalamaydi, balki
davomiylik, to’satdan
boshlanganlik,
harakatning
tugallanganligi kabi ma’nolarni bildiradi:
o’qib chiqdi
(tugallanganlik), ko’rib
qoldi (to’satdan yuz
berish).
Yetakchi va ko’makchi fe’lning birikishidan
ko’makchi fe’l so’z
qo’shilmasi hsoil
bo’ladi.
Ba’zan ko’makchi fe’lli
so’z qo’shilmasi tarkibidagi yetakchi fe’l
uyushib kelishi ham
mumkin: Yil sayin
sovxozning yeri
kengayib, texnikasi
ko’payib, odamlari o’sib bormoqda. Ba’zan
ko’makchi fe’l ham
birdan ortiq bo’lishi
mumkin: aytib berib
tura qol (aytib –
yetakchi fe’l, berib tura qol – ko’makchi fe’l).
Ko’makchi fe’llar
yetakchi fe’llarga
ravishdosh yasovchi –
b, -a, -y qo’shimchalari
yordamida bog’lanadi. Ayrim ko’makchi fe’llar
yetakchi fe’lga
qo’shimchasiz ham
birikadi: yozdi-oldi,
ketsin-qo’ysin, ayt-qo’y.
Yetakchi fe’llarga so’z yasovchi va shakl
yasovchi qo’shimchalar,
ko’makchi fe’llarga esa
barcha turdagi
qo’shimchalar qo’shila
oladi: yozib olaman. Ko’makchi fe’lli so’z
qo’shilmalarida o’zlik
nisbati qo’shimchalari
faqat yetakchi fe’lga
qo’shiladi, majhul
daraja ko’pincha ko’makchi fe’lga
qo’shiladi, orttirma
nisbat qo’shimchasi
asosan yetakchi fe’lga
qo’shiladi, birgalik
nisbat qo’shimchasi esa yetakchi fe’lga ham,
ko’makchi fe’lga ham
qo’shilaveradi. O’zbek
tilida faqat ko’makchi
fe’l bo’lib keladigan
fe’llar yo’q. Ayrim fe’llar o’z asl ma’nolaridan
tashqari, ko’makchi fe’l
tarzida keladi. Bularni
quyidagi guruhlarga
bo’lish mumkin: 1) Ravishdoshning –
b qo’shimchali turiga
birikadi: yot, o’tir, yur,
kel, bo’l, bit, chiq, yet,
o’t, qo’y, boq; 2)
Ravishdoshning –a, -y qo’shimchali turiga
birikadi: boshla, bil,
yoz; 3) Ravishdoshning
ham –
qo’shimchali turlariga
birikadi: tur, bor, ol, ber, qol, ko’r, ket, sol.
Bu ko’makchi fe’llarni
yana ma’no jihatidan
harakat jarayonini
tasvirlovchi (boshla, kel,
ket, yot, o’tir, bor, bitir, chiq, o’l, ko’r, qol),
modal ma’nolarni
ifodalovchi, ya’ni
so’zlovchining
harakatga bo’lgan
munosabatini ko’rsatuvchi (bil, bo’l,
ol, qol, ko’r, ber, qara),
yo’nalish ma’nosini
ifodalovchi (ol, ber)
kabi guruhlarga bo’lish
mumkin.
vazifadosh (xoslangan)
shakllari.
Fe’lning gap ichida
ma’lum sintaktik
vazifani bajarishga xoslangan shakllari
vazifadosh (xoslangan)
shakllar deb ataladi.
Bularga sof fe’l,
ravishdosh, sifatdosh,
harakat nomi kiradi. 1.Sof fe’l gap ichida fe’l-
kesim vazifasini
bajaradigan fe’l
shaklidir. U yozdi. 2.Ravishdosh ish-
harakatining belgisini,
uning maqsadini,
paytini bildirgan fe’l
shaklidir. Ravishdosh
fe’lga bog’lanib, ko’pincha hol bo’lib
keladi. Ravishdoshlar
bo’lishli-bo’lishsizlikni,
nisbatni bildira oladi:
o’qib-bo’lishli, aniq
nisbatda, o’qitmay- bo’lishsiz,orttirma
nisbatda. Ravishdoshlar
quyidagicha hosil
bo’ladi:
1. –b, -ib, -bon (ibon)
qo’shimchalari bilan:
borib, o’qib, asrabon. 2. –a, -y qo’shimchalari
bilan: kula-kula, o’qiy-
o’qiy
3. –gach, -kach, -qach,
-guncha, -kuncha, -
quncha qo’shimchalri bilan: otgach, to’kkach,
kelguncha, oqquncha,
tikkuncha
4. –gani, -kani, -qani
qo’shimchalari bilan:
o’qigani keldi. Ko’cha...Ещёfe’lning
vazifadosh (xoslangan)
shakllari.
Fe’lning gap ichida
ma’lum sintaktik
vazifani bajarishga xoslangan shakllari
vazifadosh (xoslangan)
shakllar deb ataladi.
Bularga sof fe’l,
ravishdosh, sifatdosh,
harakat nomi kiradi. 1.Sof fe’l gap ichida fe’l-
kesim vazifasini
bajaradigan fe’l
shaklidir. U yozdi. 2.Ravishdosh ish-
harakatining belgisini,
uning maqsadini,
paytini bildirgan fe’l
shaklidir. Ravishdosh
fe’lga bog’lanib, ko’pincha hol bo’lib
keladi. Ravishdoshlar
bo’lishli-bo’lishsizlikni,
nisbatni bildira oladi:
o’qib-bo’lishli, aniq
nisbatda, o’qitmay- bo’lishsiz,orttirma
nisbatda. Ravishdoshlar
quyidagicha hosil
bo’ladi:
1. –b, -ib, -bon (ibon)
qo’shimchalari bilan:
borib, o’qib, asrabon. 2. –a, -y qo’shimchalari
bilan: kula-kula, o’qiy-
o’qiy
3. –gach, -kach, -qach,
-guncha, -kuncha, -
quncha qo’shimchalri bilan: otgach, to’kkach,
kelguncha, oqquncha,
tikkuncha
4. –gani, -kani, -qani
qo’shimchalari bilan:
o’qigani keldi. Ko’chat ekkani bordik. Mol
boqqani chiqdi. Bu
qo’shimchaning gali
ko’rinishi ham bor:
Idish so’ragali chiqdi.
5. –gudek qo’shimchasi bilan:
yiqilgudek. Ravishdoshlar ma’no
jihatidan quyidagi
turlarga bo’linadi: 1.Payt ravishdoshlari –
gach, -kach, -qach, -
guncha, -kuncha, -
quncha qo’shimchalari
bilan yasaladi.
2.Holat ravishdoshlari – b, -ib, -a, -y, -gudek
qo’shimchalari bilan
yasaladi.
3.Maqsad ravishdoshi –
gani, -kani, -qani, -gali
qo’shimchalari bilan yasaladi. Ravishdoshlar
tuslanishiga ko’ra
quyidagi turlarga
bo’linadi: 1.Tuslanadigan
ravishdoshlar: -b (-ib), -
a, -y, -gudek
qo’shimchalari bilan
yasalgan ravishdoshlar.
2.Tuslanmaydigan ravishdoshlar: -gach (-
kach, qach), -guncha (-
kuncha, quncha), -gani
(-kani, qani)
qo’shimchalari bilan
yasalgan ravishdoshlar. –gani qo’shimchasi
bilan yasalgan
ravishdoshning
bo’lishsiz shakli yo’q,
qolgan ravishdoshlar
bo’lishsiz shaklga egadir: borib-bormay,
kelgach-kelmagach,
kula-kula – kulmay-
kulmay. (-may shakli –
mayin tarzida ham
uchraydi: Qanotini qush qoqmayin
buyumning belgisini
bildiradigan fe’l
shaklidir.Sifatdosh fe’l
singari ish-harakatni
anglatib, zamon, nisbat, bo’lishli-bo’lishsizlikni
bildiradi: qolgan-
bo’lishli, o’tgan zamon,
amiq nisbatda.
Sifatdosh sifat kabi
otga bog’lanib, uning belgisini bildiradi,
gapda aniqlovchi yoki
kesim bo’lib keladi:
O’quvchilar to’kilgan
paxtalarni terishdi.
Vazifalar bajarilgan. Sifatdoshlarning
bo’lishsiz shakllari
quyidagicha yasaladi:
borgan-bormagan,
borayotgan-
bormayotgan, bora- bormas.
Sifatdoshlar zamon
bo’yicha quyidagicha
yasaladi: 1.O’tgan zamon
sifatdoshi –gan, -kan, -
qan qo’shimchalari
bilan yasaladi: otgan,
tikkan, chiqqan.
2.Hozirgi zamon sifatdoshi – (a) yotgan
qo’shimchasi bilan
yasaladi: kelayotgan,
o’qiyotgan.
3.Kelasi zamon
sifatdoshi – (a)r, - (a) digan, -
qo’shimchalari bilan:
oqar suv, qaynar bulor,
boradigan bola,
o’qiydigan kitob,
keluvchi odamlar. Kelasi zamon sifatdoshining
bo’lishsiz shakli – ma+s
qo’shimc...ЕщёSifatdosh narsa-
buyumning belgisini
bildiradigan fe’l
shaklidir.Sifatdosh fe’l
singari ish-harakatni
anglatib, zamon, nisbat, bo’lishli-bo’lishsizlikni
bildiradi: qolgan-
bo’lishli, o’tgan zamon,
amiq nisbatda.
Sifatdosh sifat kabi
otga bog’lanib, uning belgisini bildiradi,
gapda aniqlovchi yoki
kesim bo’lib keladi:
O’quvchilar to’kilgan
paxtalarni terishdi.
Vazifalar bajarilgan. Sifatdoshlarning
bo’lishsiz shakllari
quyidagicha yasaladi:
borgan-bormagan,
borayotgan-
bormayotgan, bora- bormas.
Sifatdoshlar zamon
bo’yicha quyidagicha
yasaladi: 1.O’tgan zamon
sifatdoshi –gan, -kan, -
qan qo’shimchalari
bilan yasaladi: otgan,
tikkan, chiqqan.
2.Hozirgi zamon sifatdoshi – (a) yotgan
qo’shimchasi bilan
yasaladi: kelayotgan,
o’qiyotgan.
3.Kelasi zamon
sifatdoshi – (a)r, - (a) digan, -
qo’shimchalari bilan:
oqar suv, qaynar bulor,
boradigan bola,
o’qiydigan kitob,
keluvchi odamlar. Kelasi zamon sifatdoshining
bo’lishsiz shakli – ma+s
qo’shimchasi bilan hosil
qilinadi: Aytar so’zni
ayt, aytmas so’zdan
qayt. Sifatdoshlar ot o’rnida
qo’llanib, ot vazifasini
bajarishi mumkin, ya’ni
otlashadi. Bunda ular
otlar kabi turlanadi,
egalik, kelishik, ko’plik qo’shimchalarini oladi
va gapda ega,
to’ldiruvchi, qaratqich
aniqlovchi bo’lib keladi:
Qo’rqqanga qo’sha
ko’rinadi. Aytganlaringizni
bajardim. 4.Harakat nomi ish-
harakatining nomini
bildirib, zamon va
shaxs-sonni
ko’rsatmaydigan fe’l
shaklidir. Yasalishi: 1.Fe’l o’zak-negiziga –
sh, -ish
qo’shimchalarini
qo’shib: o’qish, yozish.
2.Fe’l o’zak-negiziga –v,
-uv qo’shimchalarini qo’shib: o’quv, yozuv.
3.Fe’l o’zak-negiziga –
moq (-mak)
qo’shimchasini qo’shib:
yozmoq, demak. -moq qo’shimchasi
bilan yasalgan harakat
nomi fe’lga yaqin
turadi, -sh, -ish bilan
yasalgan harakat nomi
otga yaqin turadi, shuning uchun bularni
doim almashtirib
qo’llab bo’lmaydi:
Qurilish boshlandi
gapida –moq
qo’shmchasini ishlatib bo’lmaydi, o’qish
so’zida –moq
qo’shimchasini qo’llasa
bo’ladi. Harakat
nomlarining bo’lishsiz
shakli quyidagicha yasaladi: bormoq –
bormaslik, o’qish-
o’qimaslik.
Harakat nomi
tuslanmaydi, otlar kabi
turlanadi, egalik, kelishik va ko’plik
qo’shimchalarini oladi.
Gapda ega, ot-kesim,
to’ldiruvchi, qaratqich
aniqlovchi bo’lib keladi:
O’qimoq – yuksalmoq. Botirlar qo’rquvni
bilmaydi. O’qishning
foydasi katta.
yasalishi.
Fe’llar ikki usul bilan
yasaladi: 1. Fe’l
yasovchi qo’shimchalar
bilan: ishla, ko’kar. 2. So’zlarni bog’lab
qo’shish bilan: e’lon
qildi, borib keldi, sotib
oldi.
qo’shimchalar
yordamida (affiksatsiya
yoki morfologik usul)
Bu usul bilan fe’l
bo’lmagan so’zlardangina fe’l
yasaladi: -la qo’shimchasi fe’ldan
boshqa deyarli barcha
so’z turkumlaridan fe’l
yasaydi: ishla, oqla,
sekinlamoq, shivirlama,
chuhlamoq, senlamoq. -lan, - lam
qo’shimchalari ot, sifat
va ravishlardan fe’l
yasaydi: faxrlandi,
ikkilandi, ko’maklashdi,
suhbatlashdi, -illa qo’shimchasi
taqlidiy so’zlardan fe’l
yasaydi: chirqilla. -ira qo’shimchasi
taqlidiy so’zlardan fe’l
yasaydi: yarqiradi,
yaltiradi. -a qo’shimchasi ot,
sifat va taqlidiy
so’zlardan fe’l yasaydi:
tuna, guldura, o’yin+a=
o’yna. -(a) y qo’shimchasi ot,
sifat va ravishdan fe’l
yasaydi: qoray, kuchay,
ko’pay. -(a)r qo’shimchasi
ayrim sifatlardan fe’l
yasaydi: qisqar, ko’kar. -Sira, -sa
qo’shimchalari ot va
sen, siz olmoshlaridan
fe’l yasaydi: qonsira,
suvsira, sensira, suvsa. -
sanoqli so’zlardangina
fe’l yasaydi: birikmoq,
yo’liqmoq. -i ...ЕщёYasovchi
qo’shimchalar
yordamida (affiksatsiya
yoki morfologik usul)
Bu usul bilan fe’l
bo’lmagan so’zlardangina fe’l
yasaladi: -la qo’shimchasi fe’ldan
boshqa deyarli barcha
so’z turkumlaridan fe’l
yasaydi: ishla, oqla,
sekinlamoq, shivirlama,
chuhlamoq, senlamoq. -lan, - lam
qo’shimchalari ot, sifat
va ravishlardan fe’l
yasaydi: faxrlandi,
ikkilandi, ko’maklashdi,
suhbatlashdi, -illa qo’shimchasi
taqlidiy so’zlardan fe’l
yasaydi: chirqilla. -ira qo’shimchasi
taqlidiy so’zlardan fe’l
yasaydi: yarqiradi,
yaltiradi. -a qo’shimchasi ot,
sifat va taqlidiy
so’zlardan fe’l yasaydi:
tuna, guldura, o’yin+a=
o’yna. -(a) y qo’shimchasi ot,
sifat va ravishdan fe’l
yasaydi: qoray, kuchay,
ko’pay. -(a)r qo’shimchasi
ayrim sifatlardan fe’l
yasaydi: qisqar, ko’kar. -Sira, -sa
qo’shimchalari ot va
sen, siz olmoshlaridan
fe’l yasaydi: qonsira,
suvsira, sensira, suvsa. -
sanoqli so’zlardangina
fe’l yasaydi: birikmoq,
yo’liqmoq. -i qo’shimchasi sanoqli
so’zlardangina fe’l
yasaydi: boyi, tinchi. -(i, o)t qo’shimchasi
sanoqli so’zlardan fe’l
yasaydi: yo’qot, to’lat,
berkit. -ir qo’shimchasi ot,
taqlidiy so’zlardan fe’l
yasaydi: gapir, tupir.
qo’shish yordamida
(kompozitsiya yoki
sintaktik usul).
Bu usul bilan qo’shma
fe’llar yasaladi: 1.Fe’l bo’lmagan so’z
bilan fe’lning
birikishidan: dam
olmoq, himoya qilmoq,
paydo bo’lmoq.
Ayrimlari sodda fe’lga sinonim bo’ladi: tasdiq
qildi – tasdiqladi,
yordam berdi –
yordamlashdi.
2.Ikki fe’lning
birikishidan: sotib olmoq, chiqarib olmoq,
olib kelmoq, yutib
olmoq, sotib olib
bermoq. Qo’shma fe’llar ajratib
yoziladi: hal qilmoq,
kasal bo’lmoq.
Nutqimizdagi o’qib
chiqdi, ko’rib bo’ldi,
boshlab yubordi kabilar qo’shma fe’l emas,
chunki yangi lug’aviy
ma’no ifodalamaydi,
bular ko’makchi fe’lli
so’z qo’shilmalaridir.
darajada ifodalashiga
ko’ra fe’l turkumlari.
1.Harakatning
kuchliligini
ifodalaydigan fe’llar: -la:
savala, quvla.
-kila (-gila, -qila, -g’ila):
turtkila, tortqila,
yugurgila, ezg’ila 2.Harakatning
kuchsizligini
ifodalaydigan fe’llar: -
to’lishmoq,
oqarishmoq.
-
kulimsiramoq,
yig’lamsiramoq. -
oqarinsiramoq.
turlari.
1. Sodda fe’l: kel,
yur, ishla.
2. Qo’shma fe’llar:
sotib oldi, olib keldi 3.Juft fe’llar ikki fe’lning
qo’shaloq kelishidan
hosil bo’ladi: kirmadi-
qo’ydi, aytdi-qo’ydi,
gapirdi-qo’ydi.
4.Takroriy fe’llar bir fe’lning
takrorlanishidan hosil
bo’ladi: o’qidi-o’qidi,
yozdi-yozdi, ko’ra-
ko’ra, yig’lay-yig’lay. Juft va takroriy fe’llar
chiziqcha bilan yoziladi. Keyingi mavzu: Ravish
so’z turkumi