24.

06.2016
«Боль вайны не сціхае, варушыць
Незагойнаю ранаю душы.
Памяць жахі ўсе ўзнаўляе
І падзеі тых дзён адкрывае,
Каб і ў сённяшні мірны век
Ведаў, помніў вайну чалавек».
Г.А. Балахоўская
Падзеі Вялікай Айчыннай вайны з кожным годам адыходзяць усё далей у мінулае. Гэты адрэзак часу можа быць роўны чалавечаму жыццю. Для многіх частка жыццёвага шляху назаўсёды засталася за рысай, імя якой – вайна.
Мінаюць гады, забываюцца многія факты. Але нават час не здолеў сцерці ў памяці людзей тыя далёкія падзеі ваеннага ліхалецця.
Неаднаразовыя экспедыцыі да старэйшых жыхароў вёскі Белая Лужа з мэтай збору экспанатаў для музея «Беларуская хатка», цікавыя аповеды жыхароў вёскі пра падзеі гадоў Вялікай Айчыннай вайны далі магчымасць заняцца даследчай работай.
І невыпадкова тэмай навукова-практычнай работы былі абраны падзеі Вялікай Айчыннай вайны на тэрыторыі вёскі Белая Лужа, так як мала хто ведае старонкі тых падзей у гэтай мясціне.
Нямецкі гарнізон у вёсцы Белая Лужа. Жыццё людзей у акупацыі
Ад прадзедаў у спадчыну нам засталася легенда, якая нагадвае, адкуль пайшла назва вёскі Белая Лужа.
Даўно гэта было. Вакол былі непраходныя лясы ды балоты. Але ў лясах вадзілася шмат жывёлы, а на балотах – шмат птушак. Аднойчы на паляванне ў нашы лясы прыехаў сам князь Радзівіл. Паляваў ён са сваёй світай на магутных ласёў. І вось убачылі паляўнічыя сям"ю ласёў. Бацька-лось, адчуўшы небяспеку, адразу пачаў адцягваць увагу на сябе, але князі заўважылі і ласіху. Грымнуў стрэл. Куля папала ў вымя ласіхі. Пацякло малако – утварылася лужа. Здзіўлена пазіралі ўсе на паміраючую ласіху, вакол якой расцякалася белая лужа. Вінаватымі адчулі сябе паляўнічыя. Князь загадаў, каб тое месца назвалі Белай Лужай. З тае пары тут пасяліліся людзі і вёску сваю назвалі Белай Лужай.
Вёска Белая Лужа размешчана побач з аўтамагістраллю Мінск – Мікашэвічы, на 66 кіламетры на поўдзень ад Мінска.
У 1931 годзе ў вёсцы быў створаны калгас «Ударнік». У калгасе налічвалася 90 гаспадарак і пражывала каля 400 чалавек.
Ціха і спакойна жылі і працавалі людзі. Але мірнае жыццё перарвала вайна, што пачалася 22 чэрвеня 1941 года.
Праз некалькі дзён нямецка-фашысцкія захопнікі ўварваліся ў вёску. Яны хутка ўстанавілі свой парадак. Вёска ператварылася ў нямецкі гарнізон, у якім налічвалася 90 нямецкіх салдат. Калгасную канюшню яны часткова прыстасавалі пад казарму, а хату Дубовіка П.Н., якую той толькі пабудаваў перад самай вайной, і яшчэ сам не паспеў засяліцца, занялі пад камендатуру. Побач паставілі вышку, на якой заўсёды быў нямецкі вартавы. І камендатура, і казарма былі агароджаны калючым дротам. Каля ўрочышча Лясішча, што побач з вёскай і шашой, немцы абгрунтавалі «бункер» – назіральны пункт. У вёсцы ўвялі каменданцкі час: ні ў якім разе людзі не павінны былі знаходзіцца на вуліцы пасля 21:00. Па вёсцы хадзіў патруль. Фашысты рабавалі насельніцтва: забіралі жывёлу, прадукты харчавання, цёплае адзенне. Жыхароў вёскі ганялі на работу ў камендатуру, на дарогу.
З першых дзён акупацыі людзі падняліся на барацьбу супраць ворага. Жыхары ішлі ў партызаны. На фронце і ў партызанскіх атрадах змагалася больш за 70 вяскоўцаў. Тыя, што засталіся ў вёсцы, дапамагалі лясным мсціўцам. Трымалі сувязь з партызанамі Дубовік В. Дз., Дубовік І.В., Дубовік М.Р., Нямковіч А.Ф., Нямковіч У.А., Давідоўскі Ю.Ю.
У ліпені 1941 года ў нашых лясах з"явілася група байцоў і камандзіраў на чале з генерал-маёрам М.П. Канстанцінавым. Так быў створаны асобны атрад пад камандаваннем Канстанцінава. Цесную сувязь з гэтым атрадам трымаў А.Ф. Нямковіч. Ён забяспечваў партызан прадуктамі, зброяй, з Уздзенскай бальніцы пастаўляў медыкаменты, якія перадаваў урач Круглік Н.С.
Як напамін аб тых далёкіх падзеях і як пашана воінам атрада Канстанцінава ў вёсцы Крывая Града, крыху далей за кіламетр на ўсход ад вёскі Белая Лужа, стаіць помнік.
З красавіка 1942 года да чэрвеня 1944 года ў нашых лясах дзейнічаў атрад асобага прызначэння «Местные». Камандзірам атрада быў Ваўпшасаў С.А., падпольная мянушка – Градаў. З гэтым атрадам трымалі цесную сувязь Нямковіч У.А., Нямковіч А.Ф. і іншыя.
Аднойчы для гарнізона Белай Лужы немцы прыгналі жывёлу, прывезлі шмат сала, масла, яек і мукі. Даведаўшыся аб гэтым ад людзей, якія трымалі сувязь з гэтым атрадам, кіраўніцтва атрада «Местные» вырашыла ўсё гэта забраць. Пад прыкрыццём непагадзі гэтая аперацыя ўдалася.
Атрад імя Суворава, які быў арганізаваны ў ліпені 1942 года, таксама дзейнічаў у нашых лясах, а ў канцы 1942 года на базе партызанскіх атрадаў была сфарміравана 225-ая партызанская брыгада імя А.В. Суворава, камісар якой са жніўня 1943 года па чэрвень 1944 года быў Уладзімір Іванавіч Заяц. Ён, жыхар вёскі Гацук, 1911 года нараджэння, быў арганізатарам і кіраўніком Грэскага і Гацукоўскага партыйна-камсамольскага падполля.
Пра дапамогу партызанам мы даведваемся з успамінаў жыхароў вёскі Белая Лужа.
Вось як успамінае Дубовік Марыя Іосіфаўна, 1924 года нараджэння:
«Нас, жыхароў вёскі, немцы ганялі на работу ў камендатуру. Працуючы ў немцаў, мы з сяброўкай Галінай кралі з яшчыкаў патроны, хавалі іх на сваім целе і так праносілі. Пра страх і не думалася, толькі пасля вайны дайшло, што рызыкавалі жыццём. Здабытае хавалі ў спецыяльным месцы, адкуль забіралі партызаны. Вядома, гэта рабілася праз тых людзей, якія трымалі з імі сувязь… Я яшчэ памятаю нямецкага салдата, якога звалі Франц. Ён не быў немцам па паходжанню, а аўстрыйцам і нядрэнна размаўляў на рускай мове. Гэты салдат сябраваў з вясковымі хлопцамі, а асабліва – з Дубовікам Васілем Дзянісавічам. Як сустрэнуцца нашы хлопцы з гэтым салдатам, дык ужо размовы вяліся да самага каменданцкага часу. І мы заўважалі, што не так сабе гэта сяброўства завялося. Здагадваліся, што мелі яны сувязь з партызанамі, і пасля такіх сустрэч ад Васіля ды Юльяна што-небудзь новенькае ведалі. Ведалі, што час вызвалення набліжаецца з кожным днём. Але ўсё гэта рабілася вельмі асцярожна».
Васіль Дзянісавіч Дубовік усю вайну, аж да студзеня 1944 года, вёў дзённік, аб якім ніхто не ведаў, і толькі ў 1953 годзе яго родныя выпадкова знайшлі ў шафе два агульныя сшыткі. Запісы на адным з іх былі зроблены на 24 старонках. Сшытак за № 2 пачынаецца з ліпеня 1942 года і заканчваецца студзенем 1944 года – гэта ўжо працяг першага сшытка. Сшытак-дзённік за № 1 быў перададзены родным Васіля і дзе ён зараз – невядома. Вось некаторыя запісы з дзённіка-сшытка № 2. У гэтым дзённіку ёсць запіс, які сведчыць аб сяброўстве вясковых хлопцаў і нямецкага салдата, які нават пакінуў свой адрас.
Васіль Дзянісавіч у ліпені 1944 года, калі вызвалілі вёску, пайшоў на фронт і 8 кастрычніка гэтага ж года загінуў у Польшчы, быў пахаваны ў Варшаўскім ваяводстве. Аб гэтым сведчыць уведамленне. Цёпла аб ім адзываюцца аднавяскоўцы. Дапамагалі народным мсціўцам не толькі мужчыны, хлопцы, але і дзяўчаты, жанчыны.
Вось аб гэтым і нагадала нам Дубовік Марыя Антонаўна, 1922 года нараджэння.
«Я вязала партызанам рукавіцы, і зайшлі два немцы ў хату. Адзін з іх наставіў на мяне аўтамат ды кажа: «Партизан!» (бо рукавіцу вязала з трыма пальцамі, каб зручней было страляць). Але я не разгубілася і раскідала на вачах у гэтага немца сваё вязанне. Памахаў ён на мяне пальцам і са сваім напарнікам выйшаў з хаты… Таксама з мамай я пякла хлеб партызанам і перадавала цераз Дубовіка Івана Васільевіча. Пяклі і баяліся, хаця б немцы не зайшлі. Пяклі па 2–3 булкі…»
І яшчэ добра памятаюць у вёсцы Белая Лужа нямецкага афіцэра, які добра размаўляў на рускай мове. Аб гэтым цікава расказала Стэльмах Марыя Лук"янаўна, 1923 года нараджэння.
«Гэта быў афіцэр, обер-лейтэнант, высокага росту, са светлымі валасамі, а звалі яго, здаецца, Генры. Ён часта раніцай хадзіў адзін паляваць на рабчыкаў. Аднак мы здагадваліся, якое гэта было «паляванне»… Ён прыходзіў да Дубовік Марыі Сцяпанаўны, па мужу яе прозвішча Ратнік. Яна са сваёй дачкой Лідай, якой было 4–5 гадоў, прыехала да бацькоў з Мінска ды так і засталася ў вёсцы, бо пачалася вайна. Аднойчы дзяўчынка напявала сабе штосьці пад нос, а афіцэр прыслухаўся і кажа: «Лідачка, спой песеньку мне». Лідачка, доўга не думаючы, стала на табурэтку і давай гаварыць-спяваць:
«Сталін едзе на машыне,
Гітлер едзе на быку,
А куды ж ты, кравапіец, едзеш?
У Расію на муку.
Ты ж казаў, што ты багаты,
Нядоўга будзеш ваяваць.
Не прайшло і два гады,
Як пайшоў ты жабраваць:
«Матка, яйкі, бацька, шпэк,
Я, нямецкі чалавек».
Мы, жанчыны, ад пачутага здзервянелі, а ён жа як пачне смяяцца, тады і мы павесялелі. Лідачка яму яшчэ раз спявала. Пачаставаўшы дзяўчынку шакаладкай, афіцэр загадаў, каб болей нікому не спявала, бо расстраляюць фашысты… Казалі, што гэты афіцэр быў звязаны з партызанамі, і каля вёскі Валяр"яны яго самі немцы і расстралялі».
«Мая цётка Анэта, жыхарка вёскі Залессе Слуцкага раёна, – распачала свой аповед Дубовік Ніна Цімафееўна, 1937 года нараджэння, – мне расказвала, як гэты афіцэр выратаваў жыццё яе аднавяскоўцам, якіх немцы сагналі ў хату і хацелі спаліць. Вышэйшае нямецкае камандаванне засталося не задаволеным такім учынкам свайго афіцэра, і ў хуткім часе, мабыць, за ім ужо наладзілі слежку, каля вёскі Валяр"яны яго расстралялі. У якім годзе гэта было, запамятавала».
І яшчэ ў памяці людской засталіся чатыры невядомыя партызаны, якіх немцы прывезлі ў вёску. Аднаго з іх прывязалі да каня і волакам цягнулі па зямлі. Людзі прыходзілі і глядзелі, але хто гэтыя партызаны і адкуль яны было невядома. Людзі папрасілі ў немцаў дазвол пахаваць партызан на мясцовых могілках. Аб гэтым нам расказвалі ўсе старэйшыя жыхары вёскі Белая Лужа. І як сведка аб той падзеі на магіле, дзе пахаваны невядомыя партызаны, стаіць помнік.
Бой каля вёскі Белая Лужа
Набліжаўся дзень наступлення Чырвонай Арміі. Стаўкай Вярхоўнага Галоўнага камандавання была распрацавана аперацыя пад кодавай назвай «Баграціён». Мэтай гэтай аперацыі было вызваленне беларускай зямлі ад фашысцкай навалы. І вось надышоў доўгачаканы дзень.
«…Войска 1-го Белорусского фронта в течение 1 июля на Минском направлении вели упорные бои.
65-ая армия, развивая наступление в западном направлении, главными силами к исходу 1 июля вышла на рубеж южной окраины н.п. Заболотье (10 км вост. н.п. Лоша) – Белая Лужа – Буда Гресская – Греск – Старина – Уланово – Василинки» [1; с. 157].
«1 июля 1944 года части 44-ой стрелковой дивизии 65-ой армии генерал-полковника П.И. Батова во взаимодействии с партизанами 225-ой бригады имени А.В. Суворова освободили Греск, а в конце дня деревню Белая Лужа» [2; с. 298].
Немцы ўпарта супраціўляліся, не хацелі прапускаць часці Чырвонай Арміі к Мінску і каля вёскі Белая Лужа ўступілі ў бой.
Сваімі успамінамі дзеліцца Нямковіч Іван Аляксеевіч, 1926 года нараджэння:
«За некалькі дзён да наступлення нашых войск у гарнізон немцы прыслалі падмацаванне: даставілі пушкі, браневікі. Гарматы ўсталявалі ўздоўж шашы Мінск – Слуцк. На вышцы стаяў нямецкі кулямётчык. Першыя нашы снарады разарваліся за вёскай Крывая Града, але потым агонь быў скарэкціраваны на вёску Белая Лужа. Гудзела і грымела ўсё наўкол. Імкліва набліжалася наша армія, і як ні супраціўляліся нямецкія ваякі, убачыўшы нашу пяхоту, яны кінулі сваю тэхніку і разбегліся. Нямецкія браневікі і пушкі былі пакінуты немцамі на паўночным ўсходзе ад вёскі, месца тое ў нас завуць Палякоўшчына. Я добра памятаю, калі ўсё сціхла, мы пайшлі глядзець. З нашага боку было некалькі загінуўшых салдат і параненыя. Аднаго цяжка параненага салдата я помню прозвішча – Яічнікаў Анатоль. Ён памёр, пахавалі яго на мясцовых могілках. За раненымі прылятаў санітарны самалёт, садзіўся ён на невялікім полі, побач з шашой Мінск – Слуцк. А зараз гэта месца ў вёсцы і завуць «аэрадром». Бачыў я нямецкага салдата, які выйшаў з лесу з паднятымі ўгору рукамі. Яго забралі нашы салдаты. Як толькі вызвалілі нашу вёску, мяне прызвалі ў Чырвоную Армію».
Ад Марыі Лук"янаўны Стэльмах мы пачулі наступнае:
«У пачатку нашай вёскі немцы пачалі рыць акопы, высцілаць іх ільном, каб мякчэй было. Мабыць, доўга збіраліся сядзець у гэтых ямах. Неўзабаве з боку шашы данёсся моцны гул. Я выскачыла на вуліцу, затым – на шашу. Думала, што ўжо нашы салдацікі-вызваліцелі, ажно не. Па шашы рухаліся нямецкія машыны. Я бягом дамоў. Гляджу, а там салдацік цягне на вышкі маёй хаты кулямёт. Я кінулася яму дапамагчы, але ён на мяне насварыўся, каб не перашкаджала. Я пабегла хавацца ў склеп. І тут пачалася такая страляніна, запахла паленым, раздаваліся выбухі, кулямётныя чэргі, здавалася, што зямля расколецца. Немцы моцна заселі каля камендатуры, умацаваліся на вышцы. Стралялі з пушак і цэліліся ў шчыты хат. Запалілі 10 хат. Бой ішоў гадзіны дзве, калі не болей. І нашы салдацікі таксама гінулі. Аднаго мёртвага салдаціка знайшлі на выгане (месца выпасу жывёл), ляжаў бедненькі, а затым яшчэ дваіх. За шашой аднаго забітага бачыла. Не дай бог нікому тое ўбачыць, што давялося нам. На нашых вясковых могілках пахаваны салдацікі, але не ведаю колькі іх, ужо забыла».
Воінскія захараненні на могілках вёскі Белая Лужа
Марыя Іосіфаўна Дубовік нагадала, што ў брацкай магіле, што на могілках вёскі Белая Лужа, пахаваны капітан Савецкай Арміі, але яго прывезлі з-пад вёскі Валяр"яны Уздзенскага раёна. «Я добра памятаю, – гаворыць Марыя Іосіфаўна, – што ён ляжаў накрыты плашч-накідкай. За асфальтам забітага салдаціка знайшлі, і на выгане двух, а болей не ведаю».
А Мікалай Адамавіч Чэчка, 1927 года нараджэння, расказваў, што прывозілі хаваць салдат на нашы могілкі з-пад Самахвалавіч. На вялікі жаль, гэтага чалавека ўжо няма, як і няма ўжо многіх удзельнікаў тых далёкіх ваенных гадоў. Аднак памяць аб іх жыве ў сэрцы нашчадкаў.