Маза (Мацар) было крупным и с

богатой историей селением.
Расположено оно высоко в горах, на правой стороне
реки Ахтычай, в 24 км. от райцентра и 12 км. от
селения Смугул по Мазадере на границе с
Азербайджаном. До 1961 года, то есть до
переселения в село Бутказмаляр Магарамкентского
района, в 250 хозяйствах проживало около 6 тысяч
человек. В колхозе им. Орджоникидзе работало 386
колхозников из 13-ти хозяйств. Мазинцы имели
1200 голов МРС, 500 голов КРС, 60 рабочих волов
(из них 7074 головы МРС и 170 голов КРС -
колхозные), 200 лошадей, сотни гектаров террасных
пашен. В селении было 50 тухумов, из которых
самый многочисленный и известный – «Маргъузар»,
четыре больших квартала, каждый из которых имел
свою мечеть, общая для всех Джума мечеть, пять
мельниц, несколько арочных мостов и очень
искусно построенные двух-трёх этажные жилые
дома. «Гамариз ухшар яйлахар ава…» Дагъви
Шериф Экуьн кьиляй, гьеле кIекери хуьруьк ван
кутадалди, чун Смугъулай Мацарин дере галайвал
рекье гьатна. Агъадай физвай гурлу Ахцегь вацIун
ятари дагъларик ван кутунвай. Дагъдин цуьквери,
нуькIерини гьар жуьре набататри экуьн сегьер
гуьзетзавай. Зани рекьин юлдаш Ризвана,
сергьятчийриз документар къалурна, рехъ
давамарна. Жув сифте сеферда физвай дере.
Аламатдин гуьзел дагъларни чархар, къайи
булахарни дагъдин гьайванар… Дагъдин тик
рекьерай фидайла, Мацай Ахцегьиз тухванвай цин
турба чаз рехъ къалурзавай са тегьердин
компасдиз элкъвенвай. Инал-анал турбаяр чIехи
диаметрдинбуралди эвеззавай устIа рини
кIвалахзавай. И дередай фидайла, на лугьуди, чун
Ахцегь вацIун ятарин лап кьилел физва, амма
гьакъикъатда лагьайтIа, Мацар-чай адак
ахкахьзавай са еке хел я. Дереда саки ракъинин
нурар гьатайла, чун чарх алай къадим девирдин
муькъуьв агакьна. Муькъвелай фидай мумкинвал
авачир, амма са девирда адалай Азербайжан патай
Мацарин хуьряй Ахцегьар галайвал яраб гьикьван
инсанар фенатIа, гьикьван парар абуру
дашмишнатIа… Ингье машин гьализ жедай рехъ
куьтягь хьана. Вилик квай дагъдин чиникай са
шумуд чкадилай, михьи гьамга хьтин хуьлер хьана,
кьил агъадалди вацI галайвал къайи булахар
авахьзава. Ина са шумуд тонн яд кьадай хьтин
гьамбархана-кIвал авунва ва чаз рехъ къалурай
турбадин кьилни адак ква. Ина Ахцегьар гележегда
михьи целди таъминариз жедай булахар мадни ава.
КIамай экъечIна, дагъдин цIегьерин жигъиррай чна
рехъ давамарна. Агъадихъ гьич килигиз тежедай
дагьар, винелди юкьахъ къведалди векь авай
дагъдин тик чин тир. Жигъирди чун дагъдин кукIвал
алай дуьзенрал акъудна... Шегьердин са магьле
кутаз жедай хьтин мублагь чилер-кетер гьакI
гадарнава. Гьайиф. Са вахтунда инрай чи бубайри
гьихьтин зурба бегьерар къачурди ятIа... И чуьлда
кьерен са еке къванцел къадим девирдин карта
атIан ва: гьинихъай рагъ экъечIзаватIа ва гьи
дагъдихъ чуьнуьх хъжезватIа, юкьвални Фиярин,
Мацарин хуьрер къалурнавай компас ала. Амма
алай девирдин ягьсузри, чпин тIварар, йисар ва
яшар кхьиналди, тарихдин и ядигар саки чIурнава.
Нубатдин са жигъир ди чун вацIун кьерез авудна,
ам вацIун муькуь пата авай дагъдин тикдикай
давам жезвай. ВацIу вичин кьил къачузвай пата
кьакьан дагъ ава. Мумкин я гьа и дагъдин муькуь
патахъ чи стхаяр - Азербайжан пата авай лезгияр
яшамиш жезва. Муькъвер. Куьгьне Мацарин хуьре
кьван муькъвер заз дагъда инсанар яшамиш хьайи
гьич санани акурди туш. Анжах Лгар хуьре авай
вири кIвалерин цлар муькъверин хьтин чархарикай
ибарат тир. Ди къетдивди гьар са патахъай
муькъвериз килигай чна яргъалай аквазвай хуьруьн
харапIаяр галайвал тади авуна, вучиз лагьайтIа
спутникдин антенна алай кIвалин гьаятда
гурмагъдай гум акъатзавай. Сумавардин кьилихъ
галай итимдини дишегьлиди, “тарта кицIер ава, фад
ша” лугьуз, гъил элязавай. Хваш-беш авурдалай
кьулухъ, гьар са дагъвидиз адет тирвал, чун таниш
хьана. Хуьрел чан хкизвай Шагьлар
Абдурагьмановни (шикилда) адан уьмуьрдин
юлдаш Гуьлмая. Дагълух уьмуьрдин четинвилери
лигимарнавай, гатун ракъинини хъуьтIуьн саврухри
канвай, чпин уьмуьрдал ва девирдал рази тир и
кьве касди къавар аламачир кIвалерин, хуьруьн
кIалуб хуьз чалишмишвалзава. Шагьларан
суьгьбетрихъ яб акализ, дагъдин дарман векьерин
чаяр хъвайи чун хуьруьн вилик квай дуьзендал
фенай. Анлай хуьр лап капал алайди хьиз аквазва.
Гуьлмая халади кIамай физвай булахдин цел сар
чуьхуьзвай. Шагьлар халуди, хуьруьн гьар са
кIваликай, ам гьи сихилдинди тиртIа, гьар са
магьледикай, ана яшамиш хьайи сихилрикай, гьар
са булахдикай, анай яд тухуз хьайи тухумрикай,
гьар са магьледин ким-мискIиндикай суьгьбетиз,
чахъ галаз итижлу сейрзавай. Бязи рекъемар ван
хьайила, рикIиз тIар жедай. Исятда харапIайриз
элкъвенвай Мацарин хуьре дяведилай виликан
девирда пуд вишелай гзаф хизанар авай. -
Ахцегьай 25 км яргъа, гьарма сад санихъ
килигзавай дагъларин юкьва, Алпанрин вацIун еке
са хиле вичин кьил къачузвай мублагь чилерал чи
улу бубайри, хуьр кутаз, кIвалер эцигнай, - хуьруьз
килигиз суьгьбетзава Шагьлар Абдурагьманова. -
Исятда алай чкадал хуьр акатдалди, са шумуд
чкайрал кIвалер эцигнай. Агъа Лацу булахрин кIама
исятдани регъверин амукьаяр ама, - давамарна
дагъвиди. Гьар жуьре делилри тестикьарзавайвал,
машгьур Ипекдин рехъ гьа инай физвай. Гьаниз
килигна, алишвериш, рекье авай ксар патал къулай
чкадал чIехи хуьр арадал атана. - И хуьр гьуьлуьн
дережадилай саки кьве агъзур, элкъуьрна кьунвай
дагълар - 4000-4200 метрдин кьакьанда ава. Инаг
алай вахтунда райондин экономика хкажун патал
хийирлу чилерик кутаз жеда. Шагьлара хуьруьн
тарихдикай, кавхаяр хьайи бязи ксарикай, инай
акъатай машгьур инсанрикай гзаф суьгьбетарна,
гьар жуьредин делилар гъана. Виридалайни тIал
алайди хуьр куьч хьунин тегьер я. - 1966-67-йисара
бязи хизанар, яшайишдин шартIар, гьатта эквни
кваз авач лугьуз, гирведлай элячIна, Азербайжан
патан Агъдаш, Къарабулах, Къусар, Огъуз, Хачмаз,
Синжан хуьреризни шегьерриз ва гьакI Урусатдин
гзаф пипIериз куьч жез эгечIна. 1975- йисуз
мацавийрин вилик куьч хьунин месэла иллаки
хцидаказ акъвазна. Гьелбетда, яшлубуруз и кIвалах
хуш тушир, амма куьч хьунин месэладин патахъай
хуьруьн жемятди ихтиярар ганвай кас яз хкягъай
Агьмед Бабакшиев вичин фикирдилай элячIнач.
Нетижада амай мацавиярни вири санал
Мегьарамдхуьруьн райондин Бут-Къазмайрал куьч
хьана. Зун а вахтунда жегьил гада тир. За,
культпрос ветучилще акьалтIарна, Бутрал, Усура,
Ахцегьа школайрани клубра кIвалахна. Ватандихъ,
ина авай тIебиатдихъ, ата-бубайрин уьруьшрихъ
гьамиша вил жедай. Гзаф хуьруьнвияр гьакI тир.
РикIяй Мазали Алидин “Ватан” шиирдин са бенд
сакIани акъатдачир: Зи кьил ястухдалла, вилерни
рекье, Вун паталди зи чан кузва, эй Ватан,
Гъурбатда гьижранд хер хьанва рикIе, Зи вилерай
иви физва, эй Ватан. Эхирни, 1992-йисуз девирдин
бязи гьаларни фикирда кьуна, пара юкIвар-чипIер
ягъайдалай кьулухъ за, жувахъ авай са цIегьни
муьжуьд хеб вилик кваз, бубайрин Ватан тир Мацаз
хъфидай жуьрэтна. Исятда и чилер за
гьукуматдивай 49 йисан вахтундалди кирида
кьунва, “Мазали-Али” тIвар алаз КФХ кардик
кутунва, амма вагьши, гьакI “кьве кIвач квай”
ничхиррикай хуьнин, як, сар ийир чка тахьунин
четинвилерикди хипер хуьн техъйиз 3-4 йис я. Зи
фикирдик балкIанар хуьн ква, гьелелиг са 7-8 ава.
Мацарин хуьр гуьнгуьна хтун патал иниз са чIавуз
Ас лангерей Саидов кьиле аваз гзафбур хтанай.
Абурулай чешне къачуна, зани жуван бубайрин
кIвал дуьзар хъувуна. Захъ галаз санал хуьре
Жамалдин Агъабегован хизанни яшамиш жезва.
Адани вичин бубадин кIвал туькIуьр хъувуна, ина
кьил хуьзва, алай вахтунда ам гирведал алай
яйлахда маларив гва. Гележегда зи уьмуьрдин
юлдаш, хва Тажиб ва адан юлдаш Селмини хтана.
Алай вахтунда рухвайри гьарда сана кIвалахзава,
амма гъвечIи хци вичи и ерияр гадар тийидайдакай
хабар ганва, - шадвал кваз суьгьбетна дагъвиди.
Хуьр хъсандиз аквазвай чкадилай, куьгьне сурарин
патавай, чун, атайвал эхвичIна. Ата-бубайрин
руьгьер шадарзавай Шагьларан кайвани Гуьлмаяди
сар чуьхуьзмай. Куьн хуьряй куьч хьайи, ахпа
вахтар алатна хтай чIавакай, инин уьмуьрдикай вуч
лугьуз жеда лагьай суалдиз ада хсуси шиирралди
жаваб гана: Гамариз ухшар яйлахар авай,
Шуьрбетар хьтин булахар авай, Гзаф къизгъин
кIвалахар авай, Тарифуниз лайих чка я, зи хуьр.
Мазали Али - чи сифте шаир Жавагьирралди
машгьур авур хуьр Гьич садрани рикIелай тефир
Чандилайни заз масан я зи хуьр. И гафар, хуьряй
куьч жедайла, зи хиялдай акъатайбур я. Дагъда
гьава аламатдин тегьерда дегиш жеда. Кудай рагъ
авай цав садлагьана булутри мичIи авуна,
марфадин куьлуь стIалар акатна. Вичин кIвалин
вилик ацукьнавай Шагьлара кфилдал рикI дарих
жедай авазар язавай. Зунни Ризван Мазали Алидин
кIвалин, жуьмя мискIиндин, хуьруьн идарайрин
дараматрин амукьайриз килигзавай. Кьуд пад
вергни къалгъан тиртIани, хуьр хуьзвай ксари
аватай къван къайгъударвилелди хкажна, цлал
эхцигзавайди, булахдихъ, муькъуьхъ гелкъвезвайди
аквазвай. Гуьлмая Абдурагьмановади, 17 йисалай
хуьруьз хтана, чкIанвай кIвалер акурла теснифай
шиир ада гъуьлуьн кфилдин аваздихъ галаз лугьуз
эгечIна: Аман рикIиз хуш дар куьчейра Таза вахтар
рикIел хкиз къекъвена. Бубадин юрдал кьуд
патахъай элкъвена, Къванерни накьвар хурув кьуна
шехьна. Ажеб дуьз лагьанва: “Дагъларилай
гуьрчегбур анжах дагълар я”. Марфадик акат тавун
патал чна Ахцегьар галайвал гьерекат хъувуна.
Мацарикай бязи делилар Чкайрин тIварарикай
ихтилат фидайла, абур арадал атунин тегьер гьар са
касдиз итижлу я. Мацарин хуьруьн тIварцIикай
делилар жагъурунин мураддалди за са шумуд ктаб
тупIалайна. Кхьенвайвал, Мацар (урус чIалал Маза)
араб чIалай атанвай гаф я. “3-4 метрдин гьяркьуь
машгьур Ипекдин рекьяй фидайла, гирведилай
элячIай арабриз баябан чуьллер ва хуьр акуна,
абуру “маза” лагьана гьарайна”, - кхьенва мацави
Эседуллагь Саидован ктабда (Мацарин къадим ва
алай вахтунин тарих. Махачкъала. “Мавел” - 2007.
6-7-ч.). Ада лугьузвайвал, “маза” гаф араб чIалал
“им вуч я?” жезва. Мумкин я, гьакъикъат дани, икI
хьун, вучиз лагьайтIа урус чIаланни араб чIалан
гафарганда (Т.Гьасанбегова, Г.Захаров... “Мартин”
чапхана. Москва - 2007. 15-ч.) “им вуч я” (что это
такое?) келимадиз “ма гьаза” (ма гьазигьи)
таржума ганва. И гаф, дагъвийрин адетринни чIалан
рандадикай хкатна, хуьруьн тIвар Маза-Мацар
хьана. Мацави шаир Агъалар Исмаилова
къейдзавайвал, Мацар - им ма (маса) це (ахцегь
нугъатдалди “ца”) лагьай гаф я. И дуьшуьшдани,
хуьруьн тIвар, халкь къадим девиррилай машгъул
жез хьайи сеняткарвилерихъ галаз, патавай физвай
Ипекдин рекьихъ (алишверишдихъ) галаз алакъалу
я. ТIвар гьикI ва гьи чIалай арадал атанатIани, кьи
линди чаз хуьруь ганвай машгьур ксар я. Хуьр кьуд
магьледикай: Ахкунар, Гъуялар, Кандаяр, Пахтаяр
ибарат тир. Абурухъ гьардахъ вичин булах (бязи
вахтара гьар са сихилдихъ), мискIин (ва жуьмя
мискIин), муьжуьд муьгъ, вад регъв авай.
Къейднавайвал, алатай асирдин сифте кьилера
Маца 50-далай гзаф сихилар авай: Маргъузар,
Къартияр, ПIакьутIар, Сибигер, Асланар, Папацар,
Му-тIацар, Манатар, Зергерар, ФутIар, Исмияр,
Фекьияр, Гьажияр... Аквазвайвал, чеб машгъул тир
сеняткарвилериз килигна, сихилриз тIварарни
ганвай. ИкI, Фекьийринни Гьажийрин сихилдай
Гьажи Ярали эфенди, Гьажи Жа ми эфенди
(Гьаждал фидай рекье кечмиш хьана ва адан сур
зияратдиз элкъвенва лугьуда), Агьмед эфенди
(Варташенда авай медресада тарсар гузвай), Саид
эфенди ва масабур акъатнава. Ашукь Алийрин
сихилда инкъилабдилай виликан девирдин машгьур
шаир Мазали Али, ашукь Агьмед хьана. Мацавийри
гатун вахтунда хеб-мал хуьдай, цанар цадай,
хъуьтIуьн йикъара лагьайтIа, дуьзенриз эвичIна,
демирчивал, къелечивал ийиз, кавалар цваз, рак-
дакIар расиз,.. хизанар хуьдай. Гьар са сихилда
тайин сеняткарвилел машгъул устIарар авай. Хуьре
авай вири имаратар чкадин устIарри, мел-
бигердалди хкажнавайбур я. ДагНИИП-дин илимдин
къуллугъчи хьайи М. Бедирова къейдзавайвал, саки
2000 йис идалай вилик арадал атай и хуьруьн
куьгьне сурара бязи къванерал Кавказдин
Албаниядин вахтунда атIанвай, удин чIалаз ухшар
кхьинар ала. Улу-бубайрин ирс хвенач, девирдин
къулайвилериз майилвална, вири берекатар гадарна,
мацавияр дуьзендиз эвичIна...