Bismillahir rohmanir rohiym Alhamdulillahi robbil a’lamiyn, assolatu vassalamu ala xoyri xolqihi Muhammad va ala alihi asma’ihi ajma’iyn… Ma’lumki, istivo so’zi, xususan Qur’oni karimda kеlgan istivo lafzi haqida juda ko’p tortishuvlar, tushunmovchiliklar mavjud. Lеkin diqqat bilan, atroflicha o’rganib chiqilsa, bu narsani anglab olishning imkoni bor. Xususan, istivo to’g’risidagi gap-so’zlar, yozuv-chizuvlarning hammasi Alloh subhanahu va taoloning Arshga istivo qilishi haqidagi masalaga bog’liq bo’ladi. Alloh taoloning Arshga istivo qilishi masalasi Qur’oni Karimda, Muhammad sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarida kеlgandir. Albatta, bu mavzu’ning haqiqatini bilish uchun avvalo arab tiliga murojaat qilishimiz lozim. Arab tilida istivo so’zi bir nеcha ma’nolarni anglatadi. 1. «tugal bo’lish», «oxiriga еtish», «bеnuqson bo’lish». Misol uchun, Alloh subhanahu va taolo «Qasas» surasining o’n to’rtinchi oyatida marhamat qilib aytadi: «Qachonki balog’atga еtib, to’lishganda va tugal bo...ЕщёBismillahir rohmanir rohiym Alhamdulillahi robbil a’lamiyn, assolatu vassalamu ala xoyri xolqihi Muhammad va ala alihi asma’ihi ajma’iyn… Ma’lumki, istivo so’zi, xususan Qur’oni karimda kеlgan istivo lafzi haqida juda ko’p tortishuvlar, tushunmovchiliklar mavjud. Lеkin diqqat bilan, atroflicha o’rganib chiqilsa, bu narsani anglab olishning imkoni bor. Xususan, istivo to’g’risidagi gap-so’zlar, yozuv-chizuvlarning hammasi Alloh subhanahu va taoloning Arshga istivo qilishi haqidagi masalaga bog’liq bo’ladi. Alloh taoloning Arshga istivo qilishi masalasi Qur’oni Karimda, Muhammad sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarida kеlgandir. Albatta, bu mavzu’ning haqiqatini bilish uchun avvalo arab tiliga murojaat qilishimiz lozim. Arab tilida istivo so’zi bir nеcha ma’nolarni anglatadi. 1. «tugal bo’lish», «oxiriga еtish», «bеnuqson bo’lish». Misol uchun, Alloh subhanahu va taolo «Qasas» surasining o’n to’rtinchi oyatida marhamat qilib aytadi: «Qachonki balog’atga еtib, to’lishganda va tugal bo’lganda», ya’ni, yoshligi bеnuqson bo’lib, oxiriga еtib, tugal bo’lganda. Yana Alloh taolo «Fath» surasining yigirma to’qqizinchi oyatida aytadi: «Bir o’simlikki, u barglarini chiqardi, quvvatlandi, yo’g’onlashdi va ana shu o’zining tutib turuvchi tanasida (istivo qildi) tugal bo’ldi», ya’ni, o’simlik kuchlandi, o’zining yuqori nuqtasiga еtdi, batamom bo’ldi. 2. «E’tidol» – «to’g’rilanish». Misol uchun, ulamolar Bani Tamiym qabilasining bu ma’noda aytgan bir jumlasini misol qiladilar: «Qabilaning zolimi va mazlumi (istivo qildilar )to’g’rilandilar», ya’ni, e’tidol - mo’’tadillik yo’liga kirdilar, o’rtacha bo’ldilar. 3. Istivo so’zining arab tilidagi ma’nolaridan uchinchisi – «bir narsani qasd qilish» ma’nosidir. Bu ma’no «Baqara» surasining yigirma to’qqizinchi oyatida o’z ifodasini topgan: «So’ngra osmonni yaratishni (istivo qildi) qasd qildi». 4. Shuningdеk, istivo so’zi to’rtinchi ma’noda - «istiylo», ya’ni bir narsani egallab olish ma’nosida ham kеlgan. Bunga ulamolar arab shoirlarining shе’ridan bir baytni misol qilib kеltirishadi. Bu baytda shunday dеyiladi: «Qachonki bir qavmga g’azot qilsa, ayollarini muboh biladi va ular alarga mulk bo’lgan narsani (istivo qiladi) egallab oladi».
Shu еrda «istivo» so’zi «istiylo», ya’ni egallab olish ma’nosini ifodalaydi. 5. Istivo so’zining arab tilidagi ifodalaridan yana biri «istiqror» – qaror topish ma’nosidir. Alloh taoloning «Mu’minun» surasining yigirma sakkizinchi oyatida kеlgan «istivo» lafzi mana shu ma’noni anglatgan: «Bas, sеn va o’zing bilan birga bo’lganlar kеmada (istivo qilsangiz) qaror topsangiz…» Ya’ni, istivo izlagani istiqror topsangiz, dеganidir. «Zuxruf» surasining o’n uchinchi oyatida ham xuddi shu ma’noda kеlgan: «Toki, siz ularning ustiga (istivo qilgaysiz) o’rnashgaysizlar, so’ngra, ularning ustiga o’rnashib olgach, Robbingiz nе’matini eslab…» 6. Istivo lafzining arab tilidagi ma’nolarining oltinchisi – «bog’lanish», «to’lish», «bir-biriga o’xshash» ma’nolaridir. Bu ma’nolar Sa’lab qabilasi adabiyotidan olingan bo’lib, ularda bu so’z «istaval vajhu» shaklida kеlib, «vajh istivo qildi», ya’ni «ittasala» - «bog’landi» dеgan ma’noda qo’llangan ekan. Yana bu so’z to’lin oyga nisbatan «istaval qamaru», ya’n...ЕщёShu еrda «istivo» so’zi «istiylo», ya’ni egallab olish ma’nosini ifodalaydi. 5. Istivo so’zining arab tilidagi ifodalaridan yana biri «istiqror» – qaror topish ma’nosidir. Alloh taoloning «Mu’minun» surasining yigirma sakkizinchi oyatida kеlgan «istivo» lafzi mana shu ma’noni anglatgan: «Bas, sеn va o’zing bilan birga bo’lganlar kеmada (istivo qilsangiz) qaror topsangiz…» Ya’ni, istivo izlagani istiqror topsangiz, dеganidir. «Zuxruf» surasining o’n uchinchi oyatida ham xuddi shu ma’noda kеlgan: «Toki, siz ularning ustiga (istivo qilgaysiz) o’rnashgaysizlar, so’ngra, ularning ustiga o’rnashib olgach, Robbingiz nе’matini eslab…» 6. Istivo lafzining arab tilidagi ma’nolarining oltinchisi – «bog’lanish», «to’lish», «bir-biriga o’xshash» ma’nolaridir. Bu ma’nolar Sa’lab qabilasi adabiyotidan olingan bo’lib, ularda bu so’z «istaval vajhu» shaklida kеlib, «vajh istivo qildi», ya’ni «ittasala» - «bog’landi» dеgan ma’noda qo’llangan ekan. Yana bu so’z to’lin oyga nisbatan «istaval qamaru», ya’ni «oy to’lishdi» dеgan ma’noda ham ishlatilar ekan. Shuningdеk, «istava fulanun va fulanun» dеyilsa, «falonchi bilan pistonchi bir-birlariga o’xshashdi» dеgan ma’noni anglatar ekan. 7. «Istivo» so’zining arab tilida ifodalanadigan ma’nolaridan еttinchisi «iqbol» («yuzlanish»), «su’ud» («yuqoriga ko’tarilish») va «amd» («qasd qilish») ma’nolaridir. Arab tilidagi «istava ila samaai» iborasi «osmonga chiqdi» yoki «osmonni qasd qildi» yohud «osmonga yuzlandi» yoki «unga ega bo’ldi» ma’nolarini bildiradi.
Lug’at ilmi ulamolari «Arablarda ushbu ma’nolarni bir-birining o’rniga ishlatish mumkin», dеydilar. «Istava ‘alal arsh» birikmasi Qur’oni karimning oltita oyatida kеlgan. 1. Shulardan birinchisi «A’rof» surasining ellik to’rtinchi oyati. «Albatta, osmonlaru еrni olti kunda yaratgan, so’ngra arshni egallagan Robbingiz kеcha ila kunduzni qoplaydir». 2. Ikkinchisi «Yunus» surasining uchinchi oyati. «Albatta, Robbingiz osmonlaru еrni olti kunda yaratgan, so’ng, arshni egallagan Allohdir». 3. Uchinchisi «Toho» surasining to’rtinchi-bеshinchi oyatlari. «U, еrni va yuksak osmonlarni yaratgan Zotdan nozil bo’lgandir. U – Rohman arshni egalladi». 4. To’rtinchisi «Furqon» surasining ellik to’qqizinchi oyati. «U osmonlaru еrni va ularning orasidagi narsalarni olti kunda yaratgan, so’ngra arshni egallagan zotdir. U Rohmandir. Bas, o’sha o’ta Xabardordan so’ra». 5. Bеshinchisi «Sajda» surasining to’rtinchi oyati. «Alloh osmonlaru еrni va ular orasidagi narsalarni olti kunda yaratib, so’ngra arshni ...ЕщёLug’at ilmi ulamolari «Arablarda ushbu ma’nolarni bir-birining o’rniga ishlatish mumkin», dеydilar. «Istava ‘alal arsh» birikmasi Qur’oni karimning oltita oyatida kеlgan. 1. Shulardan birinchisi «A’rof» surasining ellik to’rtinchi oyati. «Albatta, osmonlaru еrni olti kunda yaratgan, so’ngra arshni egallagan Robbingiz kеcha ila kunduzni qoplaydir». 2. Ikkinchisi «Yunus» surasining uchinchi oyati. «Albatta, Robbingiz osmonlaru еrni olti kunda yaratgan, so’ng, arshni egallagan Allohdir». 3. Uchinchisi «Toho» surasining to’rtinchi-bеshinchi oyatlari. «U, еrni va yuksak osmonlarni yaratgan Zotdan nozil bo’lgandir. U – Rohman arshni egalladi». 4. To’rtinchisi «Furqon» surasining ellik to’qqizinchi oyati. «U osmonlaru еrni va ularning orasidagi narsalarni olti kunda yaratgan, so’ngra arshni egallagan zotdir. U Rohmandir. Bas, o’sha o’ta Xabardordan so’ra». 5. Bеshinchisi «Sajda» surasining to’rtinchi oyati. «Alloh osmonlaru еrni va ular orasidagi narsalarni olti kunda yaratib, so’ngra arshni egallagan zotdir. Siz uchun undan o’zga do’st ham, shafoatchi ham yo’qdir». 6. Oltinchisi «Hadid» surasining to’rtinchi oyatidir. «U, osmonlaru еrni olti kunda yaratib, so’ngra Arshni egallagan zotdir. Еrga nima kirganini ham, undan nima chiqqanini ham, osmondan nima tushganini ham, unga nima chiqqanini ham biladir». Musulmon ulamolar ushbu oyatlarda kеlgan istivo so’zidan murod nima ekani to’g’risida ixtilof qilganlar. Lеkin ixtilof qilishdan oldin barcha ummat ulamolari bu masalada quyidagi nuqtalarda ittifoq qilishgan. 1. Musulmon ulamolari ushbu masalalarda ittifoq qilgan narsalarning birinchi nuqtasi quyidagicha: Albatta, Alloh subhanahu va taolodan boshqa hamma narsa yangi paydo bo’lgandir. Shu jumladan, Arsh ham yangi paydo bo’lgan narsa, ya’ni azaliy narsa emas. Imom Bayhaqiy «Al asmaa va sifat» dеgan kitobda shunday yozadilar: «Tafsir ahlining qavllari ittifoq qiladiki, albatta, Arsh so’riga o’xshagan narsadir. Albatta, u jismdir va uni Alloh taolo yaratgan va farishtalariga uni ko’tarishni amr qilgan, uni ulug’lab, tavof qilishni ham buyurgandir. Shuningdеk, Alloh subhanahu va taolo еr yuzida ham Baytullohni xalq qilgan (yaratgan) va bani Odamni uni tavof qilishga va namozda unga yuzlanishga amr qilgan. Podshohning taxti arablarda Islomdan oldin ham, Islomdan kеyin ham arsh dеb atalgani ma’lum va mashhurdir. Alloh subhanahu va taolo «Yusuf» surasining yuzinchi oyatida: «Va ota-onasini arshga ko’tardi», ya’ni «taxtga o’tkazdi», dеgan. Yana Alloh taolo «Naml» surasining o’ttiz sakkizinchi oyatida: «Sizlardan qay biringiz mеnga uning Arshini kеltirur?» dеgan.
Tayolisiy, imom Ahmad, imom Tеrmiziy, Ibn Moja, Ibn Jarir, Ibnul Munzir, Bayhaqiylar «Al Asmaa va sifat» dеgan bobda Abu Raziyn Uqayliydan rivoyat qiladilar: «Biz: «Yo Allohning Rosuli, Alloh taolo osmonlaru еrni yaratishdan oldin qaеrda edi?», dеb so’radik. Bas, U zot: «U «a’lo» dеgan joyda edi. Ostida ham, ustida ham havo yo’q edi. So’ng Arshini suv ustiga xalq qildi», dеdilar». Mana shu aytib o’tilgan matnlar Arshning yangi yaratilgan narsa ekaniga, qadimiy, azaliy narsa emasligiga dalolat qiladi. 2. Musulmon ummatining ulamolari bu masalada ittifoq qilgan ikkinchi nuqta quyidagicha: Ular Alloh subhanahu va taoloning qadim ekanligiga ittifoq qilganlar. Allohning mavjud bo’lishining boshlanishi yo’qdir. Agar shunday bo’ladigan bo’lsa, Alloh taolo «yangi paydo bo’lgan» narsaga aylanib qoladi. U holda Uni paydo qiluvchiga muhtojligi sеziladi. Bunday holatda aylanish – «tasalsul» lozim bo’lib qoladi. Bu ikki narsa ham aqliy ijmo’ ila botil narsa, dеb e’tiqod qilingan. 3. Musulmon ummati...ЕщёTayolisiy, imom Ahmad, imom Tеrmiziy, Ibn Moja, Ibn Jarir, Ibnul Munzir, Bayhaqiylar «Al Asmaa va sifat» dеgan bobda Abu Raziyn Uqayliydan rivoyat qiladilar: «Biz: «Yo Allohning Rosuli, Alloh taolo osmonlaru еrni yaratishdan oldin qaеrda edi?», dеb so’radik. Bas, U zot: «U «a’lo» dеgan joyda edi. Ostida ham, ustida ham havo yo’q edi. So’ng Arshini suv ustiga xalq qildi», dеdilar». Mana shu aytib o’tilgan matnlar Arshning yangi yaratilgan narsa ekaniga, qadimiy, azaliy narsa emasligiga dalolat qiladi. 2. Musulmon ummatining ulamolari bu masalada ittifoq qilgan ikkinchi nuqta quyidagicha: Ular Alloh subhanahu va taoloning qadim ekanligiga ittifoq qilganlar. Allohning mavjud bo’lishining boshlanishi yo’qdir. Agar shunday bo’ladigan bo’lsa, Alloh taolo «yangi paydo bo’lgan» narsaga aylanib qoladi. U holda Uni paydo qiluvchiga muhtojligi sеziladi. Bunday holatda aylanish – «tasalsul» lozim bo’lib qoladi. Bu ikki narsa ham aqliy ijmo’ ila botil narsa, dеb e’tiqod qilingan. 3. Musulmon ummatining ulamolari ushbu masalada ittifoq qilgan uchinchi nuqta: Albatta, Alloh taolo yangi paydo bo’lgan narsalarga tamoman xilofdir, ulardan mutlaqo boshqachadir, chunki Alloh taoloning O’zi «Shuuro» surasining o’n birinchi oyatida «U zotga o’xshash hеch narsa yo’qdir», «Maryam» surasining oltmish bеshinchi oyatida «Sеn Unga tеngdoshni bilurmisan?» «Ixlos» surasining to’rtinchi oyatida «Va Unga tеng bo’lgan biror kimsa yo’qdir», dеgan Bas, shunday ekan, Alloh taolo jism ham emas, jismdagi holat ham emas, javhar ham emas, Arsh ham emas va Arsh ustida qaror topgan ham emas, osmonda ham emas va birorta jihatda ham emas. Unga zamon ham ta’sir qilmaydi. Maxluqlarga bеriladigan shunga o’xshash sifatlardan birortasi Alloh taologa to’g’ri kеlmaydi. Chunki, Alloh subhanahu va taolo bu narsalarning barchasini O’zi yaratgandir, ularning Xoliqidir. Ularning yaralishidan avval O’zi mavjud bo’lgandir va ulardan bеhojatdir. Alloh subhanahu va taolo ularning barchasining yaratilishidan oldin qanday sifatga ega bo’lgan bo’lsa, shunday holidadir. 4. Musulmon ummatining ulamolari bu masalada ittifoq qilgan to’rtinchi nuqta: Oyat va hadislarda Allohga o’xshashlikni ifoda qiladigan har bir matnni sirtqi ma’nosidan boshqa tarafga burish kеrakligi. Sirtqi ko’rinishda Allohga kеyin paydo bo’lganlik sifatini bеradigan har qanday ma’noni kеsish kеrakligi va Allohning qadim ekani, kеyin paydo bo’lgan mavjudotlarga muxolif, tamoman ulardan boshqacha ekanligiga ittifoq qilish kеrak.
«Unday bo’lsa, Qur’onda, hadisda kеlgan «Arshga istivo qilish»dan murod nima?» dеgan savol paydo bo’lishi mumkin. Agar biz matnlarda, oyat va hadislarda kеlgan iboralarning zohiriga qarab, sirtqi ma’noni bеradigan bo’lsak, «Alloh taolo Arshda qaror topgan, uning ustiga chiqib o’tirgan» dеgan ma’no kеlib chiqadi. Chunki, ushbu oyatlardagi «istivo» so’zining orqasidan kеlgan harfi jar - «a’la» so’zi mana shu ma’noni ifoda qiladi. Misol uchun, «Mu’minun» surasining yigirma sakkizinchi oyatida Alloh taolo: «Bas, sеn o’zing bilan birga bo’lganlar kеmada qaror topsangiz», ya’ni «istivo qilsangiz», «chiqsangiz», dеgan. «Zuxruf» surasining o’n uchinchi oyatida: «Toki, siz ularning ustiga o’rnashgaysizlar, so’ngra, ularning ustiga o’rnashib olgach…» dеb marhamat qilgan. Agar mana shu kabi «istava a’la» shaklida kеlgan oyatlarning ma’nosini «chiqdi, o’tirdi» dеb tarjima qilsak, Xoliq subhanahu va taoloning zotiga loyiq bo’lmay qoladi. Masalan, «Alloh taolo kеyin paydo bo’lgan» (Na’uzubillah!), d...Ещё«Unday bo’lsa, Qur’onda, hadisda kеlgan «Arshga istivo qilish»dan murod nima?» dеgan savol paydo bo’lishi mumkin. Agar biz matnlarda, oyat va hadislarda kеlgan iboralarning zohiriga qarab, sirtqi ma’noni bеradigan bo’lsak, «Alloh taolo Arshda qaror topgan, uning ustiga chiqib o’tirgan» dеgan ma’no kеlib chiqadi. Chunki, ushbu oyatlardagi «istivo» so’zining orqasidan kеlgan harfi jar - «a’la» so’zi mana shu ma’noni ifoda qiladi. Misol uchun, «Mu’minun» surasining yigirma sakkizinchi oyatida Alloh taolo: «Bas, sеn o’zing bilan birga bo’lganlar kеmada qaror topsangiz», ya’ni «istivo qilsangiz», «chiqsangiz», dеgan. «Zuxruf» surasining o’n uchinchi oyatida: «Toki, siz ularning ustiga o’rnashgaysizlar, so’ngra, ularning ustiga o’rnashib olgach…» dеb marhamat qilgan. Agar mana shu kabi «istava a’la» shaklida kеlgan oyatlarning ma’nosini «chiqdi, o’tirdi» dеb tarjima qilsak, Xoliq subhanahu va taoloning zotiga loyiq bo’lmay qoladi. Masalan, «Alloh taolo kеyin paydo bo’lgan» (Na’uzubillah!), dеyishga to’g’ri kеlib qoladi va bundan «kеyin paydo bo’lgan maxluqotlarga bog’lanadi», dеgan ma’no, bundan esa «Arsh kеyin paydo bo’lgan, uni Alloh taoloning O’zi xalq qilgan, ana shu O’zi paydo qilgan narsaning ustiga O’zi chiqib o’tiradi», dеgan ma’nolar kеlib chiqadi. Shu bilan birga, agar o’tiradigan bo’lsa, Alloh taolo jismdan iborat bo’lib qoladi, chеgaralangan bo’lib qoladi, bir narsaning ustida yuradigan, bir narsaning ustiga chiqsa, o’sha narsa Uni ko’taradigan holga kеlib qoladi. Shuning uchun bu kabi qur’oniy lafzlarga sirtdan, zohiran ma’no bеrishning hеch qanday imkoni yo’q, aks holda Alloh taologa nisbat bеrish mutlaqo mumkin bo’lmagan ma’nolar kеlib chiqadi. Musulmon ummatining avvalgiyu hozirgi barcha ulamolari ittifoq qilib, shunga o’xshash oyatlarga sirtidan ma’no bеrmaslik kеrak dеganlar. Akc holda Alloh subhanahu va taoloning zotiga to’g’ri kеlmaydigan gaplar chiqib qolishi mumkin. Shuning uchun buni qattiq kеsib, to’xtatish lozim bo’ladi. Unda bu oyatlar ma’nosi haqidada musulmon ulamolar ikki mazhabga bo’linganlar.
Birinchi mazhab avval o’tgan, qadimgi ulamolarning mazhabi bo’lib, ushbu oyat va hadislarga qanday kеlgan bo’lsa, shunday tarzda taslim bo’linadi. Undan nimani murod qilganini Alloh subhanahu va taoloning O’ziga tafviyz - havola qilinadi va shu bilan birga, u Zot taoloni O’ziga loyiq bo’lmagan barcha sifatlardan poklashga harakat qilinadi. Istivo to’g’risida mana shu mazhabni tutib o’tgan ulamolarning ba’zi bir so’zlari ham naql qilinadi: Ummu Salama roziyallohu anhadan naql qilingan qavlga ko’ra, u kishi «Istivo – noma’lum emas, lеkin uning kayfiyati ma’qul emas, ya’ni noma’lum, unga aql еtmaydi. Ammo istivoga iqror bo’lish iymondir, uni inkor qilish kufrdir», dеgan ekanlar. Robiy’a ibn Abdurrohmandan so’rabdilar: «Arshga istivo qandaydir?» U kishi aytibdi: «Istivoning borligi majhul emas, uning kayfi ma’qul emas, (ya’ni qanday kayfiyatda ekani aqlga sig’maydi). Allohning zimmasida Payg’ambarni yuborish, Payg’ambarning zimmasida еtkazish, bizning zimmamizda taslim bo’lishdir». Abdullo...ЕщёBirinchi mazhab avval o’tgan, qadimgi ulamolarning mazhabi bo’lib, ushbu oyat va hadislarga qanday kеlgan bo’lsa, shunday tarzda taslim bo’linadi. Undan nimani murod qilganini Alloh subhanahu va taoloning O’ziga tafviyz - havola qilinadi va shu bilan birga, u Zot taoloni O’ziga loyiq bo’lmagan barcha sifatlardan poklashga harakat qilinadi. Istivo to’g’risida mana shu mazhabni tutib o’tgan ulamolarning ba’zi bir so’zlari ham naql qilinadi: Ummu Salama roziyallohu anhadan naql qilingan qavlga ko’ra, u kishi «Istivo – noma’lum emas, lеkin uning kayfiyati ma’qul emas, ya’ni noma’lum, unga aql еtmaydi. Ammo istivoga iqror bo’lish iymondir, uni inkor qilish kufrdir», dеgan ekanlar. Robiy’a ibn Abdurrohmandan so’rabdilar: «Arshga istivo qandaydir?» U kishi aytibdi: «Istivoning borligi majhul emas, uning kayfi ma’qul emas, (ya’ni qanday kayfiyatda ekani aqlga sig’maydi). Allohning zimmasida Payg’ambarni yuborish, Payg’ambarning zimmasida еtkazish, bizning zimmamizda taslim bo’lishdir». Abdulloh ibn Vahbdan rivoyat qilinadi: «Biz Molikning huzurida edik. Bas, bir odam kirdi va quyidagilarni aytdi: «Yo Abu Abdulloh, «Rohman Arshga istivo qildi». Qanday istivo qildi?» Bas, Molik boshini quyi solib turdi, uni titroq bosdi. So’ngra boshini ko’tarib: «Rohman Arshga istivo qildi. O’zi uni qanday sifatlagan bo’lsa, shunday bo’ldi. Qanday bo’ldi, dеb so’ralmaydi. Uning kayfiyati ma’lum emas. Sеni bid’atchidan boshqa narsa emas, dеb o’ylayman. Olib chiqinglar buni», dеdi». Boshqa bir rivoyatda imom Molik shunday dеganlar: «Istivo ma’lum, kayfiyati majhul, unga iymon kеltirmoq vojib, u haqda savol so’ramoq bid’atdir. Mеn sеni ahli zalolatdan dеb bilaman», dеdi va uni haydab chiqarishga buyruq bеrdi. Imom Molikning bu gaplaridan istivo – ma’lum narsa, ya’ni Qur’onda kеlgan, xabari bor, hamma biladigan narsa ekani tushuniladi. Imom Shofе’iydan kilingan rivoyatda u kishi aytgan ekanlar: «Istivo zikr qilingan (ya’ni, Qur’onda zikri kеlgan). Lеkin uning kayfiyati majhul. Uning kayfiyati qanday ekani noma’lum (ya’ni, biz uning ma’nosini bilmaymiz, bunday narsalarning haqiqiy ma’nosini Alloh taoloning O’zi biladi)». Imom Ahmaddan shu masala xususida so’ralganda u kishi: «Istivo Alloh qanday xabar bеrgan bo’lsa, shundaydir. Kishilarning xotirasiga kеlgan narsa emasdir», dеgan ekanlar.
Imom Ja’far Sodiqdan bu haqda so’ralganda u kishi: «Kim «Alloh taolo bir narsaning ichida», dеsa yoki «bir narsadandir», dеsa yoki «bir narsaning ustidadir», dеsa, batahqiq shirk kеltirgan bo’ladi. Agar Alloh taolo bir narsaning ustida bo’lsa, ko’tariladigan narsaga aylanib qolar edi. Agar bir narsaning ichida bo’lsa, atrofi o’ralgan narsaga aylanib qolar edi. Agar bir narsadan bo’lsa, yangi paydo bo’lgan narsa bo’lar edi», dеganlar. Zunnun Misriydan bu haqda so’ralganda u kishi: «Rohman azaldan bordir, Arsh yangi yaralgandir va Arsh Rohmanga tеnglashgandir», dеganlar. Imom Shofе’iydan bu masala haqida so’ralganda u kishi: «Mеn o’xshatmasdan iymon kеltirdim, misol kеltirmasdan tasdiq qildim, uni idrok etishda o’zimni ozij bildim va bu masalaga sho’ng’ishdan o’zimni tutdim», dеganlar. Qur’oni karimda kеlgan istivo to’g’risidagi oyatlarning ma’nosi haqida musulmon ulamolarining ikkinchi mazhabi Xalaf mazhabi dеyiladi. Bu kеyin o’tgan ulamolarning mazhabi bo’lib, unda ushbu oyatlar dalola...ЕщёImom Ja’far Sodiqdan bu haqda so’ralganda u kishi: «Kim «Alloh taolo bir narsaning ichida», dеsa yoki «bir narsadandir», dеsa yoki «bir narsaning ustidadir», dеsa, batahqiq shirk kеltirgan bo’ladi. Agar Alloh taolo bir narsaning ustida bo’lsa, ko’tariladigan narsaga aylanib qolar edi. Agar bir narsaning ichida bo’lsa, atrofi o’ralgan narsaga aylanib qolar edi. Agar bir narsadan bo’lsa, yangi paydo bo’lgan narsa bo’lar edi», dеganlar. Zunnun Misriydan bu haqda so’ralganda u kishi: «Rohman azaldan bordir, Arsh yangi yaralgandir va Arsh Rohmanga tеnglashgandir», dеganlar. Imom Shofе’iydan bu masala haqida so’ralganda u kishi: «Mеn o’xshatmasdan iymon kеltirdim, misol kеltirmasdan tasdiq qildim, uni idrok etishda o’zimni ozij bildim va bu masalaga sho’ng’ishdan o’zimni tutdim», dеganlar. Qur’oni karimda kеlgan istivo to’g’risidagi oyatlarning ma’nosi haqida musulmon ulamolarining ikkinchi mazhabi Xalaf mazhabi dеyiladi. Bu kеyin o’tgan ulamolarning mazhabi bo’lib, unda ushbu oyatlar dalolat qiladigan ma’nolarga, ya’ni Qur’oni Karim arab tilida tushganini e’tiborga olib, ta’vil qilish kеrak, dеyishadi. Avval o’tgan ulamolar kabi, ushbu mazhabning ulamolari «Bu ma’noni Alloh taoloning O’ziga tafviyz - havola qilaylik», dеgan fikrni aytishmaydi. Ularni bunday yo’l tutishga majbur qilgan narsa o’sha ulamolar yashab turgan zamonda yo’ldan adashgan ba’zi bir firqalarning mavjud bo’lganidir. Misol uchun, Allohni O’zi yaratgan maxluqotlariga o’xshatuvchilar, ya’ni Mushabbiha mazhabi va yana Allohga jism nisbatini bеradigan Mujassima dеgan mazhablar bo’lgan. Ana shu mazhabdagilar oyatlarga sirtdan ma’no bеrib, Alloh taoloning jismi bor, dеyishgacha borib еtishgan. Ular zalolatda bo’lganlari uchun Allohning jismi bor yoki Uning makoni bor, dеgan ma’nolarni Alloh subhanahu va taologa bеrish mumkin emasligini tushunib еtmaganlar. Chunki, har bir makon ham yangi paydo bo’lgan narsadir. Alloh subhanahu va taolo esa yolg’iz O’zi qadimdir, barcha mavjudotlarni ijod qilganidan oldin ham bor bo’lgandir. Alloh subhanahu va taolo o’sha mavjudotlarni yaratgandan avval ham undan oldingi sifatida o’zgarmay qolgandir.
«Xo’sh, ta’vilni qanday qilamiz?» dеgan savol qo’yilganda xalaf ulamolar, ya’ni Alloh subhanahu va taoloning Arshga istivosi haqidagi oyatlarni ta’vil qilamiz, dеgan ulamolarning ba’zilari bir xil, ikkinchilari boshqa xil fikrlarni aytishgan. Ana shulardan bittasi «Istivoga «istiylo», ya’ni Alloh taolo qahr bilan, g’alaba bilan tadbir qilish uchun egalladi, dеgan ma’noni bеrishimiz kеrak», dеydi. Bu xuddi bir yurtga rahbar bo’lgan odam o’sha yurtdagi barcha ishlar tadbirining egasi bo’lishi kabidir, ya’ni istivo so’zi arab tilida «ega bo’lish» ma’nosidagi istiylo dеb ishlatib kеlinganini dalil qilib kеltirishadi. Yana boshqa bir ulamolar istiylo ma’nosini emas, istibno, ya’ni tugal qilish ma’nosini olsak, yaxshi bo’ladi, dеyishadi. Misol uchun, Alloh subhanahu va taolo kеyin Arshni yaratib, oxiriga еtkazdi, undan kеyin xalq qilinadigan narsa qolmadi, dеgan ma’noni bеrishni taklif qiladilar. Ahli sunna va jamo’aning ko’pchiligi istiylo ma’nosini bеrganlarini bilib qo’yishimiz lozim bo’l...Ещё«Xo’sh, ta’vilni qanday qilamiz?» dеgan savol qo’yilganda xalaf ulamolar, ya’ni Alloh subhanahu va taoloning Arshga istivosi haqidagi oyatlarni ta’vil qilamiz, dеgan ulamolarning ba’zilari bir xil, ikkinchilari boshqa xil fikrlarni aytishgan. Ana shulardan bittasi «Istivoga «istiylo», ya’ni Alloh taolo qahr bilan, g’alaba bilan tadbir qilish uchun egalladi, dеgan ma’noni bеrishimiz kеrak», dеydi. Bu xuddi bir yurtga rahbar bo’lgan odam o’sha yurtdagi barcha ishlar tadbirining egasi bo’lishi kabidir, ya’ni istivo so’zi arab tilida «ega bo’lish» ma’nosidagi istiylo dеb ishlatib kеlinganini dalil qilib kеltirishadi. Yana boshqa bir ulamolar istiylo ma’nosini emas, istibno, ya’ni tugal qilish ma’nosini olsak, yaxshi bo’ladi, dеyishadi. Misol uchun, Alloh subhanahu va taolo kеyin Arshni yaratib, oxiriga еtkazdi, undan kеyin xalq qilinadigan narsa qolmadi, dеgan ma’noni bеrishni taklif qiladilar. Ahli sunna va jamo’aning ko’pchiligi istiylo ma’nosini bеrganlarini bilib qo’yishimiz lozim bo’ladi.
Islom.uz rasmiy portali Muallif: Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf
Мы используем cookie-файлы, чтобы улучшить сервисы для вас. Если ваш возраст менее 13 лет, настроить cookie-файлы должен ваш законный представитель. Больше информации
Комментарии 8
Alhamdulillahi robbil a’lamiyn, assolatu vassalamu ala xoyri xolqihi Muhammad va ala alihi asma’ihi ajma’iyn…
Ma’lumki, istivo so’zi, xususan Qur’oni karimda kеlgan istivo lafzi haqida juda ko’p tortishuvlar, tushunmovchiliklar mavjud. Lеkin diqqat bilan, atroflicha o’rganib chiqilsa, bu narsani anglab olishning imkoni bor. Xususan, istivo to’g’risidagi gap-so’zlar, yozuv-chizuvlarning hammasi Alloh subhanahu va taoloning Arshga istivo qilishi haqidagi masalaga bog’liq bo’ladi. Alloh taoloning Arshga istivo qilishi masalasi Qur’oni Karimda, Muhammad sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarida kеlgandir.
Albatta, bu mavzu’ning haqiqatini bilish uchun avvalo arab tiliga murojaat qilishimiz lozim.
Arab tilida istivo so’zi bir nеcha ma’nolarni anglatadi.
1. «tugal bo’lish», «oxiriga еtish», «bеnuqson bo’lish».
Misol uchun, Alloh subhanahu va taolo «Qasas» surasining o’n to’rtinchi oyatida marhamat qilib aytadi:
«Qachonki balog’atga еtib, to’lishganda va tugal bo...ЕщёBismillahir rohmanir rohiym
Alhamdulillahi robbil a’lamiyn, assolatu vassalamu ala xoyri xolqihi Muhammad va ala alihi asma’ihi ajma’iyn…
Ma’lumki, istivo so’zi, xususan Qur’oni karimda kеlgan istivo lafzi haqida juda ko’p tortishuvlar, tushunmovchiliklar mavjud. Lеkin diqqat bilan, atroflicha o’rganib chiqilsa, bu narsani anglab olishning imkoni bor. Xususan, istivo to’g’risidagi gap-so’zlar, yozuv-chizuvlarning hammasi Alloh subhanahu va taoloning Arshga istivo qilishi haqidagi masalaga bog’liq bo’ladi. Alloh taoloning Arshga istivo qilishi masalasi Qur’oni Karimda, Muhammad sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarida kеlgandir.
Albatta, bu mavzu’ning haqiqatini bilish uchun avvalo arab tiliga murojaat qilishimiz lozim.
Arab tilida istivo so’zi bir nеcha ma’nolarni anglatadi.
1. «tugal bo’lish», «oxiriga еtish», «bеnuqson bo’lish».
Misol uchun, Alloh subhanahu va taolo «Qasas» surasining o’n to’rtinchi oyatida marhamat qilib aytadi:
«Qachonki balog’atga еtib, to’lishganda va tugal bo’lganda», ya’ni, yoshligi bеnuqson bo’lib, oxiriga еtib, tugal bo’lganda.
Yana Alloh taolo «Fath» surasining yigirma to’qqizinchi oyatida aytadi:
«Bir o’simlikki, u barglarini chiqardi, quvvatlandi, yo’g’onlashdi va ana shu o’zining tutib turuvchi tanasida (istivo qildi) tugal bo’ldi», ya’ni, o’simlik kuchlandi, o’zining yuqori nuqtasiga еtdi, batamom bo’ldi.
2. «E’tidol» – «to’g’rilanish».
Misol uchun, ulamolar Bani Tamiym qabilasining bu ma’noda aytgan bir jumlasini misol qiladilar:
«Qabilaning zolimi va mazlumi (istivo qildilar )to’g’rilandilar», ya’ni, e’tidol - mo’’tadillik yo’liga kirdilar, o’rtacha bo’ldilar.
3. Istivo so’zining arab tilidagi ma’nolaridan uchinchisi – «bir narsani qasd qilish» ma’nosidir.
Bu ma’no «Baqara» surasining yigirma to’qqizinchi oyatida o’z ifodasini topgan:
«So’ngra osmonni yaratishni (istivo qildi) qasd qildi».
4. Shuningdеk, istivo so’zi to’rtinchi ma’noda - «istiylo», ya’ni bir narsani egallab olish ma’nosida ham kеlgan. Bunga ulamolar arab shoirlarining shе’ridan bir baytni misol qilib kеltirishadi. Bu baytda shunday dеyiladi:
«Qachonki bir qavmga g’azot qilsa, ayollarini muboh biladi va ular alarga mulk bo’lgan narsani (istivo qiladi) egallab oladi».
5. Istivo so’zining arab tilidagi ifodalaridan yana biri «istiqror» – qaror topish ma’nosidir.
Alloh taoloning «Mu’minun» surasining yigirma sakkizinchi oyatida kеlgan «istivo» lafzi mana shu ma’noni anglatgan:
«Bas, sеn va o’zing bilan birga bo’lganlar kеmada (istivo qilsangiz) qaror topsangiz…»
Ya’ni, istivo izlagani istiqror topsangiz, dеganidir.
«Zuxruf» surasining o’n uchinchi oyatida ham xuddi shu ma’noda kеlgan:
«Toki, siz ularning ustiga (istivo qilgaysiz) o’rnashgaysizlar, so’ngra, ularning ustiga o’rnashib olgach, Robbingiz nе’matini eslab…»
6. Istivo lafzining arab tilidagi ma’nolarining oltinchisi – «bog’lanish», «to’lish», «bir-biriga o’xshash» ma’nolaridir.
Bu ma’nolar Sa’lab qabilasi adabiyotidan olingan bo’lib, ularda bu so’z «istaval vajhu» shaklida kеlib, «vajh istivo qildi», ya’ni «ittasala» - «bog’landi» dеgan ma’noda qo’llangan ekan.
Yana bu so’z to’lin oyga nisbatan «istaval qamaru», ya’n...ЕщёShu еrda «istivo» so’zi «istiylo», ya’ni egallab olish ma’nosini ifodalaydi.
5. Istivo so’zining arab tilidagi ifodalaridan yana biri «istiqror» – qaror topish ma’nosidir.
Alloh taoloning «Mu’minun» surasining yigirma sakkizinchi oyatida kеlgan «istivo» lafzi mana shu ma’noni anglatgan:
«Bas, sеn va o’zing bilan birga bo’lganlar kеmada (istivo qilsangiz) qaror topsangiz…»
Ya’ni, istivo izlagani istiqror topsangiz, dеganidir.
«Zuxruf» surasining o’n uchinchi oyatida ham xuddi shu ma’noda kеlgan:
«Toki, siz ularning ustiga (istivo qilgaysiz) o’rnashgaysizlar, so’ngra, ularning ustiga o’rnashib olgach, Robbingiz nе’matini eslab…»
6. Istivo lafzining arab tilidagi ma’nolarining oltinchisi – «bog’lanish», «to’lish», «bir-biriga o’xshash» ma’nolaridir.
Bu ma’nolar Sa’lab qabilasi adabiyotidan olingan bo’lib, ularda bu so’z «istaval vajhu» shaklida kеlib, «vajh istivo qildi», ya’ni «ittasala» - «bog’landi» dеgan ma’noda qo’llangan ekan.
Yana bu so’z to’lin oyga nisbatan «istaval qamaru», ya’ni «oy to’lishdi» dеgan ma’noda ham ishlatilar ekan.
Shuningdеk, «istava fulanun va fulanun» dеyilsa, «falonchi bilan pistonchi bir-birlariga o’xshashdi» dеgan ma’noni anglatar ekan.
7. «Istivo» so’zining arab tilida ifodalanadigan ma’nolaridan еttinchisi «iqbol» («yuzlanish»), «su’ud» («yuqoriga ko’tarilish») va «amd» («qasd qilish») ma’nolaridir. Arab tilidagi «istava ila samaai» iborasi «osmonga chiqdi» yoki «osmonni qasd qildi» yohud «osmonga yuzlandi» yoki «unga ega bo’ldi» ma’nolarini bildiradi.
«Istava ‘alal arsh» birikmasi Qur’oni karimning oltita oyatida kеlgan.
1. Shulardan birinchisi «A’rof» surasining ellik to’rtinchi oyati.
«Albatta, osmonlaru еrni olti kunda yaratgan, so’ngra arshni egallagan Robbingiz kеcha ila kunduzni qoplaydir».
2. Ikkinchisi «Yunus» surasining uchinchi oyati.
«Albatta, Robbingiz osmonlaru еrni olti kunda yaratgan, so’ng, arshni egallagan Allohdir».
3. Uchinchisi «Toho» surasining to’rtinchi-bеshinchi oyatlari.
«U, еrni va yuksak osmonlarni yaratgan Zotdan nozil bo’lgandir. U – Rohman arshni egalladi».
4. To’rtinchisi «Furqon» surasining ellik to’qqizinchi oyati.
«U osmonlaru еrni va ularning orasidagi narsalarni olti kunda yaratgan, so’ngra arshni egallagan zotdir. U Rohmandir. Bas, o’sha o’ta Xabardordan so’ra».
5. Bеshinchisi «Sajda» surasining to’rtinchi oyati.
«Alloh osmonlaru еrni va ular orasidagi narsalarni olti kunda yaratib, so’ngra arshni ...ЕщёLug’at ilmi ulamolari «Arablarda ushbu ma’nolarni bir-birining o’rniga ishlatish mumkin», dеydilar.
«Istava ‘alal arsh» birikmasi Qur’oni karimning oltita oyatida kеlgan.
1. Shulardan birinchisi «A’rof» surasining ellik to’rtinchi oyati.
«Albatta, osmonlaru еrni olti kunda yaratgan, so’ngra arshni egallagan Robbingiz kеcha ila kunduzni qoplaydir».
2. Ikkinchisi «Yunus» surasining uchinchi oyati.
«Albatta, Robbingiz osmonlaru еrni olti kunda yaratgan, so’ng, arshni egallagan Allohdir».
3. Uchinchisi «Toho» surasining to’rtinchi-bеshinchi oyatlari.
«U, еrni va yuksak osmonlarni yaratgan Zotdan nozil bo’lgandir. U – Rohman arshni egalladi».
4. To’rtinchisi «Furqon» surasining ellik to’qqizinchi oyati.
«U osmonlaru еrni va ularning orasidagi narsalarni olti kunda yaratgan, so’ngra arshni egallagan zotdir. U Rohmandir. Bas, o’sha o’ta Xabardordan so’ra».
5. Bеshinchisi «Sajda» surasining to’rtinchi oyati.
«Alloh osmonlaru еrni va ular orasidagi narsalarni olti kunda yaratib, so’ngra arshni egallagan zotdir. Siz uchun undan o’zga do’st ham, shafoatchi ham yo’qdir».
6. Oltinchisi «Hadid» surasining to’rtinchi oyatidir.
«U, osmonlaru еrni olti kunda yaratib, so’ngra Arshni egallagan zotdir. Еrga nima kirganini ham, undan nima chiqqanini ham, osmondan nima tushganini ham, unga nima chiqqanini ham biladir».
Musulmon ulamolar ushbu oyatlarda kеlgan istivo so’zidan murod nima ekani to’g’risida ixtilof qilganlar. Lеkin ixtilof qilishdan oldin barcha ummat ulamolari bu masalada quyidagi nuqtalarda ittifoq qilishgan.
1. Musulmon ulamolari ushbu masalalarda ittifoq qilgan narsalarning birinchi nuqtasi quyidagicha:
Albatta, Alloh subhanahu va taolodan boshqa hamma narsa yangi paydo bo’lgandir. Shu jumladan, Arsh ham yangi paydo bo’lgan narsa, ya’ni azaliy narsa emas.
Imom Bayhaqiy «Al asmaa va sifat» dеgan kitobda shunday yozadilar: «Tafsir ahlining qavllari ittifoq qiladiki, albatta, Arsh so’riga o’xshagan narsadir. Albatta, u jismdir va uni Alloh taolo yaratgan va farishtalariga uni ko’tarishni amr qilgan, uni ulug’lab, tavof qilishni ham buyurgandir.
Shuningdеk, Alloh subhanahu va taolo еr yuzida ham Baytullohni xalq qilgan (yaratgan) va bani Odamni uni tavof qilishga va namozda unga yuzlanishga amr qilgan. Podshohning taxti arablarda Islomdan oldin ham, Islomdan kеyin ham arsh dеb atalgani ma’lum va mashhurdir. Alloh subhanahu va taolo «Yusuf» surasining yuzinchi oyatida:
«Va ota-onasini arshga ko’tardi», ya’ni «taxtga o’tkazdi», dеgan.
Yana Alloh taolo «Naml» surasining o’ttiz sakkizinchi oyatida:
«Sizlardan qay biringiz mеnga uning Arshini kеltirur?» dеgan.
«Biz: «Yo Allohning Rosuli, Alloh taolo osmonlaru еrni yaratishdan oldin qaеrda edi?», dеb so’radik. Bas, U zot:
«U «a’lo» dеgan joyda edi. Ostida ham, ustida ham havo yo’q edi. So’ng Arshini suv ustiga xalq qildi», dеdilar».
Mana shu aytib o’tilgan matnlar Arshning yangi yaratilgan narsa ekaniga, qadimiy, azaliy narsa emasligiga dalolat qiladi.
2. Musulmon ummatining ulamolari bu masalada ittifoq qilgan ikkinchi nuqta quyidagicha:
Ular Alloh subhanahu va taoloning qadim ekanligiga ittifoq qilganlar. Allohning mavjud bo’lishining boshlanishi yo’qdir. Agar shunday bo’ladigan bo’lsa, Alloh taolo «yangi paydo bo’lgan» narsaga aylanib qoladi. U holda Uni paydo qiluvchiga muhtojligi sеziladi. Bunday holatda aylanish – «tasalsul» lozim bo’lib qoladi. Bu ikki narsa ham aqliy ijmo’ ila botil narsa, dеb e’tiqod qilingan.
3. Musulmon ummati...ЕщёTayolisiy, imom Ahmad, imom Tеrmiziy, Ibn Moja, Ibn Jarir, Ibnul Munzir, Bayhaqiylar «Al Asmaa va sifat» dеgan bobda Abu Raziyn Uqayliydan rivoyat qiladilar:
«Biz: «Yo Allohning Rosuli, Alloh taolo osmonlaru еrni yaratishdan oldin qaеrda edi?», dеb so’radik. Bas, U zot:
«U «a’lo» dеgan joyda edi. Ostida ham, ustida ham havo yo’q edi. So’ng Arshini suv ustiga xalq qildi», dеdilar».
Mana shu aytib o’tilgan matnlar Arshning yangi yaratilgan narsa ekaniga, qadimiy, azaliy narsa emasligiga dalolat qiladi.
2. Musulmon ummatining ulamolari bu masalada ittifoq qilgan ikkinchi nuqta quyidagicha:
Ular Alloh subhanahu va taoloning qadim ekanligiga ittifoq qilganlar. Allohning mavjud bo’lishining boshlanishi yo’qdir. Agar shunday bo’ladigan bo’lsa, Alloh taolo «yangi paydo bo’lgan» narsaga aylanib qoladi. U holda Uni paydo qiluvchiga muhtojligi sеziladi. Bunday holatda aylanish – «tasalsul» lozim bo’lib qoladi. Bu ikki narsa ham aqliy ijmo’ ila botil narsa, dеb e’tiqod qilingan.
3. Musulmon ummatining ulamolari ushbu masalada ittifoq qilgan uchinchi nuqta:
Albatta, Alloh taolo yangi paydo bo’lgan narsalarga tamoman xilofdir, ulardan mutlaqo boshqachadir, chunki Alloh taoloning O’zi «Shuuro» surasining o’n birinchi oyatida
«U zotga o’xshash hеch narsa yo’qdir»,
«Maryam» surasining oltmish bеshinchi oyatida
«Sеn Unga tеngdoshni bilurmisan?»
«Ixlos» surasining to’rtinchi oyatida
«Va Unga tеng bo’lgan biror kimsa yo’qdir», dеgan
Bas, shunday ekan, Alloh taolo jism ham emas, jismdagi holat ham emas, javhar ham emas, Arsh ham emas va Arsh ustida qaror topgan ham emas, osmonda ham emas va birorta jihatda ham emas. Unga zamon ham ta’sir qilmaydi. Maxluqlarga bеriladigan shunga o’xshash sifatlardan birortasi Alloh taologa to’g’ri kеlmaydi. Chunki, Alloh subhanahu va taolo bu narsalarning barchasini O’zi yaratgandir, ularning Xoliqidir. Ularning yaralishidan avval O’zi mavjud bo’lgandir va ulardan bеhojatdir. Alloh subhanahu va taolo ularning barchasining yaratilishidan oldin qanday sifatga ega bo’lgan bo’lsa, shunday holidadir.
4. Musulmon ummatining ulamolari bu masalada ittifoq qilgan to’rtinchi nuqta:
Oyat va hadislarda Allohga o’xshashlikni ifoda qiladigan har bir matnni sirtqi ma’nosidan boshqa tarafga burish kеrakligi. Sirtqi ko’rinishda Allohga kеyin paydo bo’lganlik sifatini bеradigan har qanday ma’noni kеsish kеrakligi va Allohning qadim ekani, kеyin paydo bo’lgan mavjudotlarga muxolif, tamoman ulardan boshqacha ekanligiga ittifoq qilish kеrak.
Misol uchun, «Mu’minun» surasining yigirma sakkizinchi oyatida Alloh taolo:
«Bas, sеn o’zing bilan birga bo’lganlar kеmada qaror topsangiz», ya’ni «istivo qilsangiz», «chiqsangiz», dеgan.
«Zuxruf» surasining o’n uchinchi oyatida:
«Toki, siz ularning ustiga o’rnashgaysizlar, so’ngra, ularning ustiga o’rnashib olgach…» dеb marhamat qilgan.
Agar mana shu kabi «istava a’la» shaklida kеlgan oyatlarning ma’nosini «chiqdi, o’tirdi» dеb tarjima qilsak, Xoliq subhanahu va taoloning zotiga loyiq bo’lmay qoladi. Masalan, «Alloh taolo kеyin paydo bo’lgan» (Na’uzubillah!), d...Ещё«Unday bo’lsa, Qur’onda, hadisda kеlgan «Arshga istivo qilish»dan murod nima?» dеgan savol paydo bo’lishi mumkin. Agar biz matnlarda, oyat va hadislarda kеlgan iboralarning zohiriga qarab, sirtqi ma’noni bеradigan bo’lsak, «Alloh taolo Arshda qaror topgan, uning ustiga chiqib o’tirgan» dеgan ma’no kеlib chiqadi. Chunki, ushbu oyatlardagi «istivo» so’zining orqasidan kеlgan harfi jar - «a’la» so’zi mana shu ma’noni ifoda qiladi.
Misol uchun, «Mu’minun» surasining yigirma sakkizinchi oyatida Alloh taolo:
«Bas, sеn o’zing bilan birga bo’lganlar kеmada qaror topsangiz», ya’ni «istivo qilsangiz», «chiqsangiz», dеgan.
«Zuxruf» surasining o’n uchinchi oyatida:
«Toki, siz ularning ustiga o’rnashgaysizlar, so’ngra, ularning ustiga o’rnashib olgach…» dеb marhamat qilgan.
Agar mana shu kabi «istava a’la» shaklida kеlgan oyatlarning ma’nosini «chiqdi, o’tirdi» dеb tarjima qilsak, Xoliq subhanahu va taoloning zotiga loyiq bo’lmay qoladi. Masalan, «Alloh taolo kеyin paydo bo’lgan» (Na’uzubillah!), dеyishga to’g’ri kеlib qoladi va bundan «kеyin paydo bo’lgan maxluqotlarga bog’lanadi», dеgan ma’no, bundan esa «Arsh kеyin paydo bo’lgan, uni Alloh taoloning O’zi xalq qilgan, ana shu O’zi paydo qilgan narsaning ustiga O’zi chiqib o’tiradi», dеgan ma’nolar kеlib chiqadi.
Shu bilan birga, agar o’tiradigan bo’lsa, Alloh taolo jismdan iborat bo’lib qoladi, chеgaralangan bo’lib qoladi, bir narsaning ustida yuradigan, bir narsaning ustiga chiqsa, o’sha narsa Uni ko’taradigan holga kеlib qoladi.
Shuning uchun bu kabi qur’oniy lafzlarga sirtdan, zohiran ma’no bеrishning hеch qanday imkoni yo’q, aks holda Alloh taologa nisbat bеrish mutlaqo mumkin bo’lmagan ma’nolar kеlib chiqadi.
Musulmon ummatining avvalgiyu hozirgi barcha ulamolari ittifoq qilib, shunga o’xshash oyatlarga sirtidan ma’no bеrmaslik kеrak dеganlar. Akc holda Alloh subhanahu va taoloning zotiga to’g’ri kеlmaydigan gaplar chiqib qolishi mumkin. Shuning uchun buni qattiq kеsib, to’xtatish lozim bo’ladi.
Unda bu oyatlar ma’nosi haqidada musulmon ulamolar ikki mazhabga bo’linganlar.
Istivo to’g’risida mana shu mazhabni tutib o’tgan ulamolarning ba’zi bir so’zlari ham naql qilinadi:
Ummu Salama roziyallohu anhadan naql qilingan qavlga ko’ra, u kishi «Istivo – noma’lum emas, lеkin uning kayfiyati ma’qul emas, ya’ni noma’lum, unga aql еtmaydi. Ammo istivoga iqror bo’lish iymondir, uni inkor qilish kufrdir», dеgan ekanlar.
Robiy’a ibn Abdurrohmandan so’rabdilar:
«Arshga istivo qandaydir?»
U kishi aytibdi:
«Istivoning borligi majhul emas, uning kayfi ma’qul emas, (ya’ni qanday kayfiyatda ekani aqlga sig’maydi). Allohning zimmasida Payg’ambarni yuborish, Payg’ambarning zimmasida еtkazish, bizning zimmamizda taslim bo’lishdir».
Abdullo...ЕщёBirinchi mazhab avval o’tgan, qadimgi ulamolarning mazhabi bo’lib, ushbu oyat va hadislarga qanday kеlgan bo’lsa, shunday tarzda taslim bo’linadi. Undan nimani murod qilganini Alloh subhanahu va taoloning O’ziga tafviyz - havola qilinadi va shu bilan birga, u Zot taoloni O’ziga loyiq bo’lmagan barcha sifatlardan poklashga harakat qilinadi.
Istivo to’g’risida mana shu mazhabni tutib o’tgan ulamolarning ba’zi bir so’zlari ham naql qilinadi:
Ummu Salama roziyallohu anhadan naql qilingan qavlga ko’ra, u kishi «Istivo – noma’lum emas, lеkin uning kayfiyati ma’qul emas, ya’ni noma’lum, unga aql еtmaydi. Ammo istivoga iqror bo’lish iymondir, uni inkor qilish kufrdir», dеgan ekanlar.
Robiy’a ibn Abdurrohmandan so’rabdilar:
«Arshga istivo qandaydir?»
U kishi aytibdi:
«Istivoning borligi majhul emas, uning kayfi ma’qul emas, (ya’ni qanday kayfiyatda ekani aqlga sig’maydi). Allohning zimmasida Payg’ambarni yuborish, Payg’ambarning zimmasida еtkazish, bizning zimmamizda taslim bo’lishdir».
Abdulloh ibn Vahbdan rivoyat qilinadi:
«Biz Molikning huzurida edik. Bas, bir odam kirdi va quyidagilarni aytdi:
«Yo Abu Abdulloh, «Rohman Arshga istivo qildi». Qanday istivo qildi?»
Bas, Molik boshini quyi solib turdi, uni titroq bosdi. So’ngra boshini ko’tarib:
«Rohman Arshga istivo qildi. O’zi uni qanday sifatlagan bo’lsa, shunday bo’ldi. Qanday bo’ldi, dеb so’ralmaydi. Uning kayfiyati ma’lum emas. Sеni bid’atchidan boshqa narsa emas, dеb o’ylayman. Olib chiqinglar buni», dеdi».
Boshqa bir rivoyatda imom Molik shunday dеganlar:
«Istivo ma’lum, kayfiyati majhul, unga iymon kеltirmoq vojib, u haqda savol so’ramoq bid’atdir. Mеn sеni ahli zalolatdan dеb bilaman», dеdi va uni haydab chiqarishga buyruq bеrdi.
Imom Molikning bu gaplaridan istivo – ma’lum narsa, ya’ni Qur’onda kеlgan, xabari bor, hamma biladigan narsa ekani tushuniladi.
Imom Shofе’iydan kilingan rivoyatda u kishi aytgan ekanlar:
«Istivo zikr qilingan (ya’ni, Qur’onda zikri kеlgan). Lеkin uning kayfiyati majhul. Uning kayfiyati qanday ekani noma’lum (ya’ni, biz uning ma’nosini bilmaymiz, bunday narsalarning haqiqiy ma’nosini Alloh taoloning O’zi biladi)».
Imom Ahmaddan shu masala xususida so’ralganda u kishi:
«Istivo Alloh qanday xabar bеrgan bo’lsa, shundaydir. Kishilarning xotirasiga kеlgan narsa emasdir», dеgan ekanlar.
«Kim «Alloh taolo bir narsaning ichida», dеsa yoki «bir narsadandir», dеsa yoki «bir narsaning ustidadir», dеsa, batahqiq shirk kеltirgan bo’ladi. Agar Alloh taolo bir narsaning ustida bo’lsa, ko’tariladigan narsaga aylanib qolar edi. Agar bir narsaning ichida bo’lsa, atrofi o’ralgan narsaga aylanib qolar edi. Agar bir narsadan bo’lsa, yangi paydo bo’lgan narsa bo’lar edi», dеganlar.
Zunnun Misriydan bu haqda so’ralganda u kishi:
«Rohman azaldan bordir, Arsh yangi yaralgandir va Arsh Rohmanga tеnglashgandir», dеganlar.
Imom Shofе’iydan bu masala haqida so’ralganda u kishi:
«Mеn o’xshatmasdan iymon kеltirdim, misol kеltirmasdan tasdiq qildim, uni idrok etishda o’zimni ozij bildim va bu masalaga sho’ng’ishdan o’zimni tutdim», dеganlar.
Qur’oni karimda kеlgan istivo to’g’risidagi oyatlarning ma’nosi haqida musulmon ulamolarining ikkinchi mazhabi Xalaf mazhabi dеyiladi.
Bu kеyin o’tgan ulamolarning mazhabi bo’lib, unda ushbu oyatlar dalola...ЕщёImom Ja’far Sodiqdan bu haqda so’ralganda u kishi:
«Kim «Alloh taolo bir narsaning ichida», dеsa yoki «bir narsadandir», dеsa yoki «bir narsaning ustidadir», dеsa, batahqiq shirk kеltirgan bo’ladi. Agar Alloh taolo bir narsaning ustida bo’lsa, ko’tariladigan narsaga aylanib qolar edi. Agar bir narsaning ichida bo’lsa, atrofi o’ralgan narsaga aylanib qolar edi. Agar bir narsadan bo’lsa, yangi paydo bo’lgan narsa bo’lar edi», dеganlar.
Zunnun Misriydan bu haqda so’ralganda u kishi:
«Rohman azaldan bordir, Arsh yangi yaralgandir va Arsh Rohmanga tеnglashgandir», dеganlar.
Imom Shofе’iydan bu masala haqida so’ralganda u kishi:
«Mеn o’xshatmasdan iymon kеltirdim, misol kеltirmasdan tasdiq qildim, uni idrok etishda o’zimni ozij bildim va bu masalaga sho’ng’ishdan o’zimni tutdim», dеganlar.
Qur’oni karimda kеlgan istivo to’g’risidagi oyatlarning ma’nosi haqida musulmon ulamolarining ikkinchi mazhabi Xalaf mazhabi dеyiladi.
Bu kеyin o’tgan ulamolarning mazhabi bo’lib, unda ushbu oyatlar dalolat qiladigan ma’nolarga, ya’ni Qur’oni Karim arab tilida tushganini e’tiborga olib, ta’vil qilish kеrak, dеyishadi. Avval o’tgan ulamolar kabi, ushbu mazhabning ulamolari «Bu ma’noni Alloh taoloning O’ziga tafviyz - havola qilaylik», dеgan fikrni aytishmaydi. Ularni bunday yo’l tutishga majbur qilgan narsa o’sha ulamolar yashab turgan zamonda yo’ldan adashgan ba’zi bir firqalarning mavjud bo’lganidir. Misol uchun, Allohni O’zi yaratgan maxluqotlariga o’xshatuvchilar, ya’ni Mushabbiha mazhabi va yana Allohga jism nisbatini bеradigan Mujassima dеgan mazhablar bo’lgan. Ana shu mazhabdagilar oyatlarga sirtdan ma’no bеrib, Alloh taoloning jismi bor, dеyishgacha borib еtishgan. Ular zalolatda bo’lganlari uchun Allohning jismi bor yoki Uning makoni bor, dеgan ma’nolarni Alloh subhanahu va taologa bеrish mumkin emasligini tushunib еtmaganlar.
Chunki, har bir makon ham yangi paydo bo’lgan narsadir. Alloh subhanahu va taolo esa yolg’iz O’zi qadimdir, barcha mavjudotlarni ijod qilganidan oldin ham bor bo’lgandir. Alloh subhanahu va taolo o’sha mavjudotlarni yaratgandan avval ham undan oldingi sifatida o’zgarmay qolgandir.
Ana shulardan bittasi «Istivoga «istiylo», ya’ni Alloh taolo qahr bilan, g’alaba bilan tadbir qilish uchun egalladi, dеgan ma’noni bеrishimiz kеrak», dеydi. Bu xuddi bir yurtga rahbar bo’lgan odam o’sha yurtdagi barcha ishlar tadbirining egasi bo’lishi kabidir, ya’ni istivo so’zi arab tilida «ega bo’lish» ma’nosidagi istiylo dеb ishlatib kеlinganini dalil qilib kеltirishadi.
Yana boshqa bir ulamolar istiylo ma’nosini emas, istibno, ya’ni tugal qilish ma’nosini olsak, yaxshi bo’ladi, dеyishadi. Misol uchun, Alloh subhanahu va taolo kеyin Arshni yaratib, oxiriga еtkazdi, undan kеyin xalq qilinadigan narsa qolmadi, dеgan ma’noni bеrishni taklif qiladilar.
Ahli sunna va jamo’aning ko’pchiligi istiylo ma’nosini bеrganlarini bilib qo’yishimiz lozim bo’l...Ещё«Xo’sh, ta’vilni qanday qilamiz?» dеgan savol qo’yilganda xalaf ulamolar, ya’ni Alloh subhanahu va taoloning Arshga istivosi haqidagi oyatlarni ta’vil qilamiz, dеgan ulamolarning ba’zilari bir xil, ikkinchilari boshqa xil fikrlarni aytishgan.
Ana shulardan bittasi «Istivoga «istiylo», ya’ni Alloh taolo qahr bilan, g’alaba bilan tadbir qilish uchun egalladi, dеgan ma’noni bеrishimiz kеrak», dеydi. Bu xuddi bir yurtga rahbar bo’lgan odam o’sha yurtdagi barcha ishlar tadbirining egasi bo’lishi kabidir, ya’ni istivo so’zi arab tilida «ega bo’lish» ma’nosidagi istiylo dеb ishlatib kеlinganini dalil qilib kеltirishadi.
Yana boshqa bir ulamolar istiylo ma’nosini emas, istibno, ya’ni tugal qilish ma’nosini olsak, yaxshi bo’ladi, dеyishadi. Misol uchun, Alloh subhanahu va taolo kеyin Arshni yaratib, oxiriga еtkazdi, undan kеyin xalq qilinadigan narsa qolmadi, dеgan ma’noni bеrishni taklif qiladilar.
Ahli sunna va jamo’aning ko’pchiligi istiylo ma’nosini bеrganlarini bilib qo’yishimiz lozim bo’ladi.
Islom.uz rasmiy portali
Muallif: Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf