Дорул-ислом. Мазкур иборани араб тилидан таржима қилинганда “ислом ҳудуди, ислом диёри”, – деган маъноларни англатади. Истилоҳда эса, ислом арконлари амалда намоён бўлган ҳудудга “ислом диёри” нисбати берилган. Имом Шофеий раҳматуллоҳи алайҳ: “Ислом диёри – ислом ҳукмлари зоҳир бўлган ердир”, – дейдилар. Бошқа фуқаҳолар эса: “Ислом диёри – Пайғамбар Муҳаммад саллаллоҳу алайҳи васаллам ёки Қуръони каримни илоҳий эканлигини эътироф этиб, уларга ижобий муносабатда бўлган ёки худосизликдан иборат очиқ куфр хусусият намоён бўлмаган ҳудуд”, – дейдилар. Дарҳақиқат, муҳаддис ва тарихчиларнинг таъкидлашларича, Пайғамбаримиз бирор-бир ҳудудга юриш қилганида у ерга кирмасдан олдин, тонг отишини кутган, агар азон эшитилса юриш қилмаган эканлар. Шу сабабли кўпчилик фуқаҳолар, жумладан, Абу Умар ибн Абдул Барр: “Азон – ислом ва куфр диёрлари орасини ажратиб берувчи белгидир”, – деганлар. Демак, ислом диёри деганда, қайси ҳудудда мусулмонлар кўпчиликни ташкил этган ва уларнинг манфаати устун бўлг...ЕщёДорул-ислом. Мазкур иборани араб тилидан таржима қилинганда “ислом ҳудуди, ислом диёри”, – деган маъноларни англатади. Истилоҳда эса, ислом арконлари амалда намоён бўлган ҳудудга “ислом диёри” нисбати берилган. Имом Шофеий раҳматуллоҳи алайҳ: “Ислом диёри – ислом ҳукмлари зоҳир бўлган ердир”, – дейдилар. Бошқа фуқаҳолар эса: “Ислом диёри – Пайғамбар Муҳаммад саллаллоҳу алайҳи васаллам ёки Қуръони каримни илоҳий эканлигини эътироф этиб, уларга ижобий муносабатда бўлган ёки худосизликдан иборат очиқ куфр хусусият намоён бўлмаган ҳудуд”, – дейдилар. Дарҳақиқат, муҳаддис ва тарихчиларнинг таъкидлашларича, Пайғамбаримиз бирор-бир ҳудудга юриш қилганида у ерга кирмасдан олдин, тонг отишини кутган, агар азон эшитилса юриш қилмаган эканлар. Шу сабабли кўпчилик фуқаҳолар, жумладан, Абу Умар ибн Абдул Барр: “Азон – ислом ва куфр диёрлари орасини ажратиб берувчи белгидир”, – деганлар. Демак, ислом диёри деганда, қайси ҳудудда мусулмонлар кўпчиликни ташкил этган ва уларнинг манфаати устун бўлган ҳамда ислом арконлари амалда намоён бўлган диёрга нисбатан қўлланилган.
Дорус-сулҳ. Бу ибора “сулҳ диёри” деган маънони англатиб, дастлаб мусулмонлар томонидан олиб борилган фатҳлар чоғида маълум солиқ тўлаш эвазига ғайридинларнинг ҳуқуқий ҳолатини кафолатлаш бўйича сулҳ шартномаси тузган ўлкага нисбатан ишлатилган. Сўнгги асрларда ислом диёрлари билан кўп томонлама ёки икки томонлама шартнома тузган бошқа дин вакиллари яшайдиган ҳудудларга нисбатан “дурус-сулҳ”, “дорул-аҳд”, “дурул-муоҳада” ёки “дурул-муводаъа” каби иборалар қўлланилмоқда. Бу ибораларнинг истилоҳий маънолари яқин бўлиб, уларнинг негизида ислом диёрлари билан ўзаро бир-бирларини ҳурмат қилиш, дўстона алоқа ўрнатиш ҳамда уруш қилмаслик каби тамойиллар акс этган. Дурул-куфр (ёки дорул-ҳарб). Мазкур ибора куфр диёри (уруш диёри) деган маънони англатиб, ислом фақиҳлари томонидан мусулмонлар билан уруш ҳолатида бўлган диёрларга нисбатан қўлланилган. Истилоҳда куфр (ҳарб) диёри ислом дини умуман кирмаган, яъни куфрга асосланган жамиятга нисбатан қўлланилган. Бироқ аввал ислом, кейин куфр (ҳарб...ЕщёДорус-сулҳ. Бу ибора “сулҳ диёри” деган маънони англатиб, дастлаб мусулмонлар томонидан олиб борилган фатҳлар чоғида маълум солиқ тўлаш эвазига ғайридинларнинг ҳуқуқий ҳолатини кафолатлаш бўйича сулҳ шартномаси тузган ўлкага нисбатан ишлатилган. Сўнгги асрларда ислом диёрлари билан кўп томонлама ёки икки томонлама шартнома тузган бошқа дин вакиллари яшайдиган ҳудудларга нисбатан “дурус-сулҳ”, “дорул-аҳд”, “дурул-муоҳада” ёки “дурул-муводаъа” каби иборалар қўлланилмоқда. Бу ибораларнинг истилоҳий маънолари яқин бўлиб, уларнинг негизида ислом диёрлари билан ўзаро бир-бирларини ҳурмат қилиш, дўстона алоқа ўрнатиш ҳамда уруш қилмаслик каби тамойиллар акс этган. Дурул-куфр (ёки дорул-ҳарб). Мазкур ибора куфр диёри (уруш диёри) деган маънони англатиб, ислом фақиҳлари томонидан мусулмонлар билан уруш ҳолатида бўлган диёрларга нисбатан қўлланилган. Истилоҳда куфр (ҳарб) диёри ислом дини умуман кирмаган, яъни куфрга асосланган жамиятга нисбатан қўлланилган. Бироқ аввал ислом, кейин куфр (ҳарб) диёрига айлантирилган ҳудуд ислом диёри ҳукмида қолаверади. Умуман олганда, куфр (ҳарб) диёри деб, ҳақиқатда ислом диёри билан уруш қилмаётган, лекин амалда бунинг хавфи бор бўлган ҳудудга нисбатан қўлланилган. Агар ўртада тинчлик шартномаси тузилган бўлса, куфр (ҳарб) диёри деб аталмаган. Ислом уламолари куфр ва ҳарб диёрлари тушунчалари ўртасини ажратмайдилар. Гарчи куфр диёри мусулмонлар билан ўртада уруш бўлмаган ҳудудга нисбатан тушунилса-да, мусулмонлар билан уришаётган ҳарб диёри ҳам тинчлик вақтида куфр диёри ҳукмида бўлган. Шундан келиб чиқиб, ҳар бир ҳарб диёри куфр диёри деб ҳисобланган. Мазҳаб соҳиблари ўртасида куфр диёри ислом арконлари пайдо бўлиши билан ислом диёрига айланишни ўзаро иттифоқ қилганлар.
Тушунчалар мазмун-моҳияти ва уларнинг бугунги кундаги ўрни. “Диёр” сўзи ҳозирда “давлат” атамасига тўғри келади. Ўрта асрларда сулҳ диёри иборасига нисбатан ислом ва куфр диёрлари тушунчалари мусулмон ўлкаларида кўпроқ қўлланилиб, шу мазмундаги манбаларда асосий урғу берилган ва муҳокама қилинган тушунчалар бўлган. Айрим олимлар томонидан мазкур тушунчалар аслида исломда йўқлиги маълум қилинсада, баъзилар уларни кейинчалик замоннинг ўзгариши билан пайдо бўлганини таъкидлашади. Хусусан, бу икки тушунча ўтмиш халифалик даврида амалда қўлланилгани тарихдан маълум. Манбаларга кўра, “дорул-аҳд” ва “дорус-сулҳ” тушунчалари истилоҳга илк бор Имом Шофеий раҳматуллоҳи алайҳ томонидан киритилган. Бугунги кунда Ер юзида исломни етказиш мумкин бўлмаган ёки куфр диёри деб номлашга лойиқ макон қолмади. Илгари шу ном билан аталган диёрлар ҳам ҳозирда кўпинча сулҳ диёри дейилмоқда. Шуниси қувонарлики, давлат, халқ, маданият ва динлараро ўзаро аҳилликда яшаш мафкураси бугунги кунга келиб ҳар қачо...ЕщёТушунчалар мазмун-моҳияти ва уларнинг бугунги кундаги ўрни. “Диёр” сўзи ҳозирда “давлат” атамасига тўғри келади. Ўрта асрларда сулҳ диёри иборасига нисбатан ислом ва куфр диёрлари тушунчалари мусулмон ўлкаларида кўпроқ қўлланилиб, шу мазмундаги манбаларда асосий урғу берилган ва муҳокама қилинган тушунчалар бўлган. Айрим олимлар томонидан мазкур тушунчалар аслида исломда йўқлиги маълум қилинсада, баъзилар уларни кейинчалик замоннинг ўзгариши билан пайдо бўлганини таъкидлашади. Хусусан, бу икки тушунча ўтмиш халифалик даврида амалда қўлланилгани тарихдан маълум. Манбаларга кўра, “дорул-аҳд” ва “дорус-сулҳ” тушунчалари истилоҳга илк бор Имом Шофеий раҳматуллоҳи алайҳ томонидан киритилган. Бугунги кунда Ер юзида исломни етказиш мумкин бўлмаган ёки куфр диёри деб номлашга лойиқ макон қолмади. Илгари шу ном билан аталган диёрлар ҳам ҳозирда кўпинча сулҳ диёри дейилмоқда. Шуниси қувонарлики, давлат, халқ, маданият ва динлараро ўзаро аҳилликда яшаш мафкураси бугунги кунга келиб ҳар қачонгидан ҳам долзарб масалага айланди. Жумладан, маданий тузум давлатлари ташкил топиб, диний, ирқий ва миллий ҳуқуқлар ҳимоя қилина бошлагач, бутун дунё мамлакатлари тинчлик, эркинлик ва тинч-тотув яшаш тарафдори эканлигини эълон қилдилар. Демак, бугунги глобаллашув давримизда ислом маърифати ёйилишининг асосий қарашларида ислом диёри ва сулҳ диёри тушунчалари кенг ва оммавий шаклда қўлланилаётгани эътиборга моликдир. Чунки, жаҳондаги барча давлатлар ўзаро ҳурмат ва тенгликка асосланган дипломатик алоқаларни кенг йўлга қўйган. Қолаверса, ўзаро ҳамкорлик ва дўстона муносабатлар, шунингдек инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича халқаро ташкилотлар таъсис этилиб, мазкур давлатлараро ўрнатилган муносабатларни кузатиш ва тегишли тартибда манфаатли таклифлар бериш жараёнлари мувофиқлаштирилган.
Мутаассиб кучлар даъвоси ва унга раддиялар. Куфр диёри тушунчаси ҳозирда тор доира, хусусан, маълум мақсадларга йўналтирилган ҳамда ўз гуруҳ ва тузилмалари номига “исломий” деган сўзларни киритган доиралардагина амалда ишлатилмоқда. У ҳам бўлса, мазкур кучлар томонидан жиҳодий ҳаракатларни оқлаш мақсадида нафақат баъзи номусулмон мамлакатларни, балки аҳолисининг аксари мусулмон бўлган давлатларга нисбатан ҳам куфр диёри ибораси қўлланилиб, қотиллик каби амаллар оқлаб чиқилмоқда. Мазкур кучларнинг ҳозирда ҳеч бир давлат, хоҳ араб давлатлари бўлсин, хоҳ мусулмон мамлакатлари бўлсин уларни ислом диёрлари эмас, балки куфр диёрилари дея қилаётган даъволари асоссиздир. Ҳозирда ислом уламолари томонидан жангарилик характеридаги гуруҳларнинг жиҳод ҳақидаги фатвоси асосида куфр диёри тушунчасини таҳлил қилиб, аслида у ўрта асрларга бориб тақалиши ва унда эътиқод эркинлиги ҳамда маданий ҳуқуқлар ҳурмат қилинмаганлиги таъкидланмоқда. Жумладан, Ибн Таймийя томонидан “Мардин фатвоси” номи билан эъ...ЕщёМутаассиб кучлар даъвоси ва унга раддиялар. Куфр диёри тушунчаси ҳозирда тор доира, хусусан, маълум мақсадларга йўналтирилган ҳамда ўз гуруҳ ва тузилмалари номига “исломий” деган сўзларни киритган доиралардагина амалда ишлатилмоқда. У ҳам бўлса, мазкур кучлар томонидан жиҳодий ҳаракатларни оқлаш мақсадида нафақат баъзи номусулмон мамлакатларни, балки аҳолисининг аксари мусулмон бўлган давлатларга нисбатан ҳам куфр диёри ибораси қўлланилиб, қотиллик каби амаллар оқлаб чиқилмоқда. Мазкур кучларнинг ҳозирда ҳеч бир давлат, хоҳ араб давлатлари бўлсин, хоҳ мусулмон мамлакатлари бўлсин уларни ислом диёрлари эмас, балки куфр диёрилари дея қилаётган даъволари асоссиздир. Ҳозирда ислом уламолари томонидан жангарилик характеридаги гуруҳларнинг жиҳод ҳақидаги фатвоси асосида куфр диёри тушунчасини таҳлил қилиб, аслида у ўрта асрларга бориб тақалиши ва унда эътиқод эркинлиги ҳамда маданий ҳуқуқлар ҳурмат қилинмаганлиги таъкидланмоқда. Жумладан, Ибн Таймийя томонидан “Мардин фатвоси” номи билан эълон қилинган фатво – ҳозирда фаолияти кузатилаётган баъзи тузилмалар томонидан мусулмонларни кофирга чиқариш ва уларга қарши уруш қилишда фойдаланилмоқда. Хусусан, “ал-Қоида”нинг собиқ етакчиси Усома бин Лодин бир неча марта ибн Таймийянинг “Мардин фатвоси”га суяниб, Саудия Арабистони ҳукумати ҳамда АҚШ ва Европа давлатларига қарши жиҳод эълон қилишда фойдаланган эди. Бироқ воқеълик бу фатвони тарихий мазмун касб этиши жиҳатидан қайта кўрилишини тақозо этмоқда, зеро, у мусулмон ерларига мўғуллар бостириб кирганида чиқарилгани эътибор қаратадиган жиҳатдир. 2010 йил 31 март куни Туркиянинг Мардин шаҳрида мусулмон уламоларининг навбатдаги конференцияси ўтказилди. Унда XIV асрга тааллуқли Ибн Таймийянинг фатвосини бугунги кунда татбиқ қилиб, қон тўкишни оқлаш ҳамда дунёни “ислом диёри” ва “куфр диёри”га ажратиш мумкин эмаслиги таъкидланди.
Шунингдек, конференцияда Ибн Таймийянинг “Мардин фатвоси”га ишора қилиниб, кимда ким мусулмон ёки ғайримусулмонларни ўлдириш учун ушбу фатводан фойдаланса, уни тушунишда адашганлиги алоҳида уқтирилган. Бинобарин, инсонларнинг турли миллат ва элатларга мансублиги, уларни хилма-хил урф-одат ва анъаналарга, хусусан, диний анъаналарга амал қилиши Аллоҳнинг иродаси бўлиб, бу ҳақда Қуръони карим ва ҳадиси шарифларда айтилган. وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَا يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ Агар Раббингиз хоҳлаганида эди, (барча) одамларни бир уммат (бир хил динга тобе) қилган бўлур эди. (Улар) мудом турлича (ҳар хил эътиқодда) бўлиб бораверадилар. (Ҳуд сураси 118-оят) وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَآَمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا أَفَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ Агар Раббингиз хоҳласа эди, Ер (юзи) даги барча кишилар ёппасига имон келтирган бўлур эдилар. Бас, Сиз одамларни мўмин бўлишларига мажбур қиласизми?! (Юнус сурас...ЕщёШунингдек, конференцияда Ибн Таймийянинг “Мардин фатвоси”га ишора қилиниб, кимда ким мусулмон ёки ғайримусулмонларни ўлдириш учун ушбу фатводан фойдаланса, уни тушунишда адашганлиги алоҳида уқтирилган. Бинобарин, инсонларнинг турли миллат ва элатларга мансублиги, уларни хилма-хил урф-одат ва анъаналарга, хусусан, диний анъаналарга амал қилиши Аллоҳнинг иродаси бўлиб, бу ҳақда Қуръони карим ва ҳадиси шарифларда айтилган. وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَا يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ Агар Раббингиз хоҳлаганида эди, (барча) одамларни бир уммат (бир хил динга тобе) қилган бўлур эди. (Улар) мудом турлича (ҳар хил эътиқодда) бўлиб бораверадилар. (Ҳуд сураси 118-оят) وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَآَمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا أَفَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ Агар Раббингиз хоҳласа эди, Ер (юзи) даги барча кишилар ёппасига имон келтирган бўлур эдилар. Бас, Сиз одамларни мўмин бўлишларига мажбур қиласизми?! (Юнус сураси 99-оят) Ақидапараст кучлар томонидан демократик-ҳуқуқий давлатлар тутган йўллари рад этилиб, уларни “куфр диёрлари”га тенглаштиришларини ислом маърифатига зид ғояларни тарғиб қилиш, дея баҳолаш ўринлидир. Ислом уламолари томонидан “ислом диёр” ларидаги мусулмонларга ёки уларнинг динига таҳдид солмаётган ҳудудларни “сулҳ диёр” лари таркибида санаш лозимлиги уқтирилмоқда. Зеро, Қуръони каримда وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ Агар улар сулҳга мойил бўлсалар, Сиз ҳам унга мойил бўлинг ва Аллоҳга таваккул қилинг! Албатта, У Эшитувчи ва Билувчидир. (Анфол сураси 61-оят)
Қуръони карим ва ҳадиси-шарифларда бошқа дин вакиллари билан ҳамжиҳат бўлиб яшашга тарғиб қилинади: يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ Эй, инсонлар! Дарҳақиқат, Биз сизларни бир эркак (Одам) ва бир аёл (Ҳавво)дан яратдик ҳамда бир-бирларингиз билан танишишингиз учун сизларни (турли-туман) халқлар ва қабила (элат)лар қилиб қўйдик. Албатта, Аллоҳ наздида (энг азизу) мукаррамроғингиз тақводорроғингиздир. Албатта, Аллоҳ билувчи ва хабардор зотдир. (Ҳужурот сураси 13-оят). Шунингдек, оят ва ҳадисларда насроний ва яҳудийларни “аҳли китоблар” деб номланган экан, уларга нисбатан бу икки мўътабар манба таълимотига мувофиқ равишда ўзаро дўстона муносабатда бўлиш лозим. Тарихдан маълумки, мусулмонлар ва “аҳли китоб”лар ўртасидаги ўзаро ҳурмат ва яхши муносабатлар исломнинг илк йиллардаёқ пайдо бўлган. Мусулмонлар исломнинг дастлабки...ЕщёҚуръони карим ва ҳадиси-шарифларда бошқа дин вакиллари билан ҳамжиҳат бўлиб яшашга тарғиб қилинади: يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ Эй, инсонлар! Дарҳақиқат, Биз сизларни бир эркак (Одам) ва бир аёл (Ҳавво)дан яратдик ҳамда бир-бирларингиз билан танишишингиз учун сизларни (турли-туман) халқлар ва қабила (элат)лар қилиб қўйдик. Албатта, Аллоҳ наздида (энг азизу) мукаррамроғингиз тақводорроғингиздир. Албатта, Аллоҳ билувчи ва хабардор зотдир. (Ҳужурот сураси 13-оят). Шунингдек, оят ва ҳадисларда насроний ва яҳудийларни “аҳли китоблар” деб номланган экан, уларга нисбатан бу икки мўътабар манба таълимотига мувофиқ равишда ўзаро дўстона муносабатда бўлиш лозим. Тарихдан маълумки, мусулмонлар ва “аҳли китоб”лар ўртасидаги ўзаро ҳурмат ва яхши муносабатлар исломнинг илк йиллардаёқ пайдо бўлган. Мусулмонлар исломнинг дастлабки йилларида бутпарастларнинг таъқиб ва таҳдидларидан қочиб, Ҳабашистонга кўчиб ўтганлар. Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам мусулмонларга Ҳабашистоннинг насроний подшоси Нажжошийдан бошпана сўраб, ўз динини сақлаш маслаҳатини берган эдилар. Ҳақиқатан, Ҳабашистонга келган мусулмонлар илиқ эҳтиром билан кутиб олинди, уларга бу ерда адолат билан муносабатда бўлинди. Макка мушрикларининг мусулмонларни изига қайтариш ва улардан ўч олиш ҳақидаги барча талаб ва пўписаларини подшоҳ Нажжоший рад этди ҳамда мусулмонлар унинг қўл остидаги ерларда тинчлик ва осойишталикда яшашларига имкон яратиб берди.
Қолаверса, мусулмон, насроний ва яҳудийлар ягона Аллоҳга бир дин воситасида боғланганлар. Бу борада Аллоҳ таоло қуйидагича марҳамат қилади: وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آَمَنَّا بِالَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَأُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُكُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ (Эй, мўминлар!) Сизлар аҳли китоблар билан фақат энг чиройли услубда мунозара қилингиз, илло уларнинг орасидаги зулм (тажовуз) қилганлар бундан мустаснодирлар. Шунингдек, айтингиз: “Бизлар ўзимизга нозил қилинган (Қуръон)га ҳам, сизларга нозил қилинган (Таврот ва Инжил)га ҳам имон келтирганмиз. Бизларнинг илоҳимиз ва сизларнинг илоҳингиз бирдир ва бизлар Унгагина (имон ва итоат билан) бўйин сунувчимиз”. (Анкабут сураси 46¬¬¬¬¬¬¬¬¬ оят) Демак, ким мусулмон, ким бошқа динни танлаши Аллоҳнинг ҳикмати ўлароқ инсоннинг узвий ҳуқуқи ҳамдир. Пайғамбар саллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам “аҳли китоблар” билан адолатли ва диний ба...ЕщёҚолаверса, мусулмон, насроний ва яҳудийлар ягона Аллоҳга бир дин воситасида боғланганлар. Бу борада Аллоҳ таоло қуйидагича марҳамат қилади: وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آَمَنَّا بِالَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَأُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُكُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ (Эй, мўминлар!) Сизлар аҳли китоблар билан фақат энг чиройли услубда мунозара қилингиз, илло уларнинг орасидаги зулм (тажовуз) қилганлар бундан мустаснодирлар. Шунингдек, айтингиз: “Бизлар ўзимизга нозил қилинган (Қуръон)га ҳам, сизларга нозил қилинган (Таврот ва Инжил)га ҳам имон келтирганмиз. Бизларнинг илоҳимиз ва сизларнинг илоҳингиз бирдир ва бизлар Унгагина (имон ва итоат билан) бўйин сунувчимиз”. (Анкабут сураси 46¬¬¬¬¬¬¬¬¬ оят) Демак, ким мусулмон, ким бошқа динни танлаши Аллоҳнинг ҳикмати ўлароқ инсоннинг узвий ҳуқуқи ҳамдир. Пайғамбар саллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам “аҳли китоблар” билан адолатли ва диний бағрикенглик билан муносабатда бўлгани барча мўминлар учун ёрқин намунага айланган. Масалан, Нажрон шаҳри насронийлари билан тузган битимларининг бир банди қуйидаги мазмунда эди: “Нажронликлар ва уларнинг яқинлари, ҳаёти, мол-мулки, оилалари, уларнинг ҳамма нарсалари, дини, бутхоналари – ана шуларнинг барчалари Аллоҳ ва Унинг Расули ҳимоясида ва ҳомийлигида бўлади”. Пайғамбаримизнинг насроний, яҳудий ва мушриклар билан тузган “Мадина маншури” (“Мадина Конституцияси”) мусулмонларнинг адолати ва диний бағрикенглигига энг ёрқин мисол ҳисобланади.
Бу ҳужжат бугунги кундаги байналмилал жамиятларнинг илк намунаси бўлган. Шуни ҳам айтиб ўтиш жоизки, бугунги кунда бундай шартномаларнинг шакли бироз бошқачароқ бўлади, чунки мусулмон халқлар дунёнинг турли чеккаларига тарқалиб кетган бўлиб, кўпинча ғайридинлар орасида яшамоқдалар. Бундай халқлар учун сулҳ шартномаси диний эътиқоди турлича бўлган кишиларнинг ўзаро муносабатларини тартибга солувчи маҳаллий қонунчиликнинг эътироф қилиниши шаклида бўлади. Бундай ёндашув Қуръони каримга тўлиқ асосланади: إِنَّ الَّذِينَ آَمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آَوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَالَّذِينَ آَمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّى يُهَاجِرُوا وَإِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِي الدِّينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ “Албатта, имон келтирган, ҳижрат қилган, моллари ва жонлари билан Алло...ЕщёБу ҳужжат бугунги кундаги байналмилал жамиятларнинг илк намунаси бўлган. Шуни ҳам айтиб ўтиш жоизки, бугунги кунда бундай шартномаларнинг шакли бироз бошқачароқ бўлади, чунки мусулмон халқлар дунёнинг турли чеккаларига тарқалиб кетган бўлиб, кўпинча ғайридинлар орасида яшамоқдалар. Бундай халқлар учун сулҳ шартномаси диний эътиқоди турлича бўлган кишиларнинг ўзаро муносабатларини тартибга солувчи маҳаллий қонунчиликнинг эътироф қилиниши шаклида бўлади. Бундай ёндашув Қуръони каримга тўлиқ асосланади: إِنَّ الَّذِينَ آَمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آَوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَالَّذِينَ آَمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّى يُهَاجِرُوا وَإِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِي الدِّينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ “Албатта, имон келтирган, ҳижрат қилган, моллари ва жонлари билан Аллоҳ йўлида (душманга қарши) курашган ва (муҳожирларга) жой бериб ёрдам кўрсатган (мадиналик ансор) лар, айнан ўшалар бир-бирларига дўстдирлар. Имон келтиргану, лекин ҳижрат қилмаганлар, то ҳижрат қилмагунларига қадар, улар билан дўстлик қилиш сизлар учун жоиз эмасдир. Агар (улар) сизлардан дин хусусида ёрдам сўрасалар, уларга ёрдам бериш сизнинг зиммангиздадир. Илло, ўрталарингизда (урушмаслик ҳақида) аҳдлашув бўлган қавм зиддига (ёрдамлашиш жоиз) эмас. Аллоҳ қилаётган амалларингизни кўриб турувчидир”. (Анфол сураси 72-оят) Халқаро миқёсда сулҳ шартномаси мусулмон мамлакатлар томонидан халқаро ҳуқуқ меъёрлари орқали номусулмон мамлакатлар мустақиллигининг тан олиниши, уларнинг БМТ ва бошқа халқаро ташкилотларда иштирок этиши ҳамда икки томонлама дипломатик муносабатларнинг ўрнатилиши шаклида бўлади.
Мы используем cookie-файлы, чтобы улучшить сервисы для вас. Если ваш возраст менее 13 лет, настроить cookie-файлы должен ваш законный представитель. Больше информации
Комментарии 8
Имом Шофеий раҳматуллоҳи алайҳ: “Ислом диёри – ислом ҳукмлари зоҳир бўлган ердир”, – дейдилар. Бошқа фуқаҳолар эса: “Ислом диёри – Пайғамбар Муҳаммад саллаллоҳу алайҳи васаллам ёки Қуръони каримни илоҳий эканлигини эътироф этиб, уларга ижобий муносабатда бўлган ёки худосизликдан иборат очиқ куфр хусусият намоён бўлмаган ҳудуд”, – дейдилар.
Дарҳақиқат, муҳаддис ва тарихчиларнинг таъкидлашларича, Пайғамбаримиз бирор-бир ҳудудга юриш қилганида у ерга кирмасдан олдин, тонг отишини кутган, агар азон эшитилса юриш қилмаган эканлар. Шу сабабли кўпчилик фуқаҳолар, жумладан, Абу Умар ибн Абдул Барр: “Азон – ислом ва куфр диёрлари орасини ажратиб берувчи белгидир”, – деганлар.
Демак, ислом диёри деганда, қайси ҳудудда мусулмонлар кўпчиликни ташкил этган ва уларнинг манфаати устун бўлг...ЕщёДорул-ислом. Мазкур иборани араб тилидан таржима қилинганда “ислом ҳудуди, ислом диёри”, – деган маъноларни англатади. Истилоҳда эса, ислом арконлари амалда намоён бўлган ҳудудга “ислом диёри” нисбати берилган.
Имом Шофеий раҳматуллоҳи алайҳ: “Ислом диёри – ислом ҳукмлари зоҳир бўлган ердир”, – дейдилар. Бошқа фуқаҳолар эса: “Ислом диёри – Пайғамбар Муҳаммад саллаллоҳу алайҳи васаллам ёки Қуръони каримни илоҳий эканлигини эътироф этиб, уларга ижобий муносабатда бўлган ёки худосизликдан иборат очиқ куфр хусусият намоён бўлмаган ҳудуд”, – дейдилар.
Дарҳақиқат, муҳаддис ва тарихчиларнинг таъкидлашларича, Пайғамбаримиз бирор-бир ҳудудга юриш қилганида у ерга кирмасдан олдин, тонг отишини кутган, агар азон эшитилса юриш қилмаган эканлар. Шу сабабли кўпчилик фуқаҳолар, жумладан, Абу Умар ибн Абдул Барр: “Азон – ислом ва куфр диёрлари орасини ажратиб берувчи белгидир”, – деганлар.
Демак, ислом диёри деганда, қайси ҳудудда мусулмонлар кўпчиликни ташкил этган ва уларнинг манфаати устун бўлган ҳамда ислом арконлари амалда намоён бўлган диёрга нисбатан қўлланилган.
Сўнгги асрларда ислом диёрлари билан кўп томонлама ёки икки томонлама шартнома тузган бошқа дин вакиллари яшайдиган ҳудудларга нисбатан “дурус-сулҳ”, “дорул-аҳд”, “дурул-муоҳада” ёки “дурул-муводаъа” каби иборалар қўлланилмоқда. Бу ибораларнинг истилоҳий маънолари яқин бўлиб, уларнинг негизида ислом диёрлари билан ўзаро бир-бирларини ҳурмат қилиш, дўстона алоқа ўрнатиш ҳамда уруш қилмаслик каби тамойиллар акс этган.
Дурул-куфр (ёки дорул-ҳарб). Мазкур ибора куфр диёри (уруш диёри) деган маънони англатиб, ислом фақиҳлари томонидан мусулмонлар билан уруш ҳолатида бўлган диёрларга нисбатан қўлланилган. Истилоҳда куфр (ҳарб) диёри ислом дини умуман кирмаган, яъни куфрга асосланган жамиятга нисбатан қўлланилган. Бироқ аввал ислом, кейин куфр (ҳарб...ЕщёДорус-сулҳ. Бу ибора “сулҳ диёри” деган маънони англатиб, дастлаб мусулмонлар томонидан олиб борилган фатҳлар чоғида маълум солиқ тўлаш эвазига ғайридинларнинг ҳуқуқий ҳолатини кафолатлаш бўйича сулҳ шартномаси тузган ўлкага нисбатан ишлатилган.
Сўнгги асрларда ислом диёрлари билан кўп томонлама ёки икки томонлама шартнома тузган бошқа дин вакиллари яшайдиган ҳудудларга нисбатан “дурус-сулҳ”, “дорул-аҳд”, “дурул-муоҳада” ёки “дурул-муводаъа” каби иборалар қўлланилмоқда. Бу ибораларнинг истилоҳий маънолари яқин бўлиб, уларнинг негизида ислом диёрлари билан ўзаро бир-бирларини ҳурмат қилиш, дўстона алоқа ўрнатиш ҳамда уруш қилмаслик каби тамойиллар акс этган.
Дурул-куфр (ёки дорул-ҳарб). Мазкур ибора куфр диёри (уруш диёри) деган маънони англатиб, ислом фақиҳлари томонидан мусулмонлар билан уруш ҳолатида бўлган диёрларга нисбатан қўлланилган. Истилоҳда куфр (ҳарб) диёри ислом дини умуман кирмаган, яъни куфрга асосланган жамиятга нисбатан қўлланилган. Бироқ аввал ислом, кейин куфр (ҳарб) диёрига айлантирилган ҳудуд ислом диёри ҳукмида қолаверади. Умуман олганда, куфр (ҳарб) диёри деб, ҳақиқатда ислом диёри билан уруш қилмаётган, лекин амалда бунинг хавфи бор бўлган ҳудудга нисбатан қўлланилган. Агар ўртада тинчлик шартномаси тузилган бўлса, куфр (ҳарб) диёри деб аталмаган.
Ислом уламолари куфр ва ҳарб диёрлари тушунчалари ўртасини ажратмайдилар. Гарчи куфр диёри мусулмонлар билан ўртада уруш бўлмаган ҳудудга нисбатан тушунилса-да, мусулмонлар билан уришаётган ҳарб диёри ҳам тинчлик вақтида куфр диёри ҳукмида бўлган. Шундан келиб чиқиб, ҳар бир ҳарб диёри куфр диёри деб ҳисобланган.
Мазҳаб соҳиблари ўртасида куфр диёри ислом арконлари пайдо бўлиши билан ислом диёрига айланишни ўзаро иттифоқ қилганлар.
“Диёр” сўзи ҳозирда “давлат” атамасига тўғри келади.
Ўрта асрларда сулҳ диёри иборасига нисбатан ислом ва куфр диёрлари тушунчалари мусулмон ўлкаларида кўпроқ қўлланилиб, шу мазмундаги манбаларда асосий урғу берилган ва муҳокама қилинган тушунчалар бўлган.
Айрим олимлар томонидан мазкур тушунчалар аслида исломда йўқлиги маълум қилинсада, баъзилар уларни кейинчалик замоннинг ўзгариши билан пайдо бўлганини таъкидлашади. Хусусан, бу икки тушунча ўтмиш халифалик даврида амалда қўлланилгани тарихдан маълум.
Манбаларга кўра, “дорул-аҳд” ва “дорус-сулҳ” тушунчалари истилоҳга илк бор Имом Шофеий раҳматуллоҳи алайҳ томонидан киритилган.
Бугунги кунда Ер юзида исломни етказиш мумкин бўлмаган ёки куфр диёри деб номлашга лойиқ макон қолмади. Илгари шу ном билан аталган диёрлар ҳам ҳозирда кўпинча сулҳ диёри дейилмоқда. Шуниси қувонарлики, давлат, халқ, маданият ва динлараро ўзаро аҳилликда яшаш мафкураси бугунги кунга келиб ҳар қачо...ЕщёТушунчалар мазмун-моҳияти ва уларнинг бугунги кундаги ўрни.
“Диёр” сўзи ҳозирда “давлат” атамасига тўғри келади.
Ўрта асрларда сулҳ диёри иборасига нисбатан ислом ва куфр диёрлари тушунчалари мусулмон ўлкаларида кўпроқ қўлланилиб, шу мазмундаги манбаларда асосий урғу берилган ва муҳокама қилинган тушунчалар бўлган.
Айрим олимлар томонидан мазкур тушунчалар аслида исломда йўқлиги маълум қилинсада, баъзилар уларни кейинчалик замоннинг ўзгариши билан пайдо бўлганини таъкидлашади. Хусусан, бу икки тушунча ўтмиш халифалик даврида амалда қўлланилгани тарихдан маълум.
Манбаларга кўра, “дорул-аҳд” ва “дорус-сулҳ” тушунчалари истилоҳга илк бор Имом Шофеий раҳматуллоҳи алайҳ томонидан киритилган.
Бугунги кунда Ер юзида исломни етказиш мумкин бўлмаган ёки куфр диёри деб номлашга лойиқ макон қолмади. Илгари шу ном билан аталган диёрлар ҳам ҳозирда кўпинча сулҳ диёри дейилмоқда. Шуниси қувонарлики, давлат, халқ, маданият ва динлараро ўзаро аҳилликда яшаш мафкураси бугунги кунга келиб ҳар қачонгидан ҳам долзарб масалага айланди. Жумладан, маданий тузум давлатлари ташкил топиб, диний, ирқий ва миллий ҳуқуқлар ҳимоя қилина бошлагач, бутун дунё мамлакатлари тинчлик, эркинлик ва тинч-тотув яшаш тарафдори эканлигини эълон қилдилар.
Демак, бугунги глобаллашув давримизда ислом маърифати ёйилишининг асосий қарашларида ислом диёри ва сулҳ диёри тушунчалари кенг ва оммавий шаклда қўлланилаётгани эътиборга моликдир. Чунки, жаҳондаги барча давлатлар ўзаро ҳурмат ва тенгликка асосланган дипломатик алоқаларни кенг йўлга қўйган. Қолаверса, ўзаро ҳамкорлик ва дўстона муносабатлар, шунингдек инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича халқаро ташкилотлар таъсис этилиб, мазкур давлатлараро ўрнатилган муносабатларни кузатиш ва тегишли тартибда манфаатли таклифлар бериш жараёнлари мувофиқлаштирилган.
Ҳозирда ислом уламолари томонидан жангарилик характеридаги гуруҳларнинг жиҳод ҳақидаги фатвоси асосида куфр диёри тушунчасини таҳлил қилиб, аслида у ўрта асрларга бориб тақалиши ва унда эътиқод эркинлиги ҳамда маданий ҳуқуқлар ҳурмат қилинмаганлиги таъкидланмоқда. Жумладан, Ибн Таймийя томонидан “Мардин фатвоси” номи билан эъ...ЕщёМутаассиб кучлар даъвоси ва унга раддиялар. Куфр диёри тушунчаси ҳозирда тор доира, хусусан, маълум мақсадларга йўналтирилган ҳамда ўз гуруҳ ва тузилмалари номига “исломий” деган сўзларни киритган доиралардагина амалда ишлатилмоқда. У ҳам бўлса, мазкур кучлар томонидан жиҳодий ҳаракатларни оқлаш мақсадида нафақат баъзи номусулмон мамлакатларни, балки аҳолисининг аксари мусулмон бўлган давлатларга нисбатан ҳам куфр диёри ибораси қўлланилиб, қотиллик каби амаллар оқлаб чиқилмоқда. Мазкур кучларнинг ҳозирда ҳеч бир давлат, хоҳ араб давлатлари бўлсин, хоҳ мусулмон мамлакатлари бўлсин уларни ислом диёрлари эмас, балки куфр диёрилари дея қилаётган даъволари асоссиздир.
Ҳозирда ислом уламолари томонидан жангарилик характеридаги гуруҳларнинг жиҳод ҳақидаги фатвоси асосида куфр диёри тушунчасини таҳлил қилиб, аслида у ўрта асрларга бориб тақалиши ва унда эътиқод эркинлиги ҳамда маданий ҳуқуқлар ҳурмат қилинмаганлиги таъкидланмоқда. Жумладан, Ибн Таймийя томонидан “Мардин фатвоси” номи билан эълон қилинган фатво – ҳозирда фаолияти кузатилаётган баъзи тузилмалар томонидан мусулмонларни кофирга чиқариш ва уларга қарши уруш қилишда фойдаланилмоқда. Хусусан, “ал-Қоида”нинг собиқ етакчиси Усома бин Лодин бир неча марта ибн Таймийянинг “Мардин фатвоси”га суяниб, Саудия Арабистони ҳукумати ҳамда АҚШ ва Европа давлатларига қарши жиҳод эълон қилишда фойдаланган эди.
Бироқ воқеълик бу фатвони тарихий мазмун касб этиши жиҳатидан қайта кўрилишини тақозо этмоқда, зеро, у мусулмон ерларига мўғуллар бостириб кирганида чиқарилгани эътибор қаратадиган жиҳатдир.
2010 йил 31 март куни Туркиянинг Мардин шаҳрида мусулмон уламоларининг навбатдаги конференцияси ўтказилди. Унда XIV асрга тааллуқли Ибн Таймийянинг фатвосини бугунги кунда татбиқ қилиб, қон тўкишни оқлаш ҳамда дунёни “ислом диёри” ва “куфр диёри”га ажратиш мумкин эмаслиги таъкидланди.
وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَا يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ
Агар Раббингиз хоҳлаганида эди, (барча) одамларни бир уммат (бир хил динга тобе) қилган бўлур эди. (Улар) мудом турлича (ҳар хил эътиқодда) бўлиб бораверадилар. (Ҳуд сураси 118-оят)
وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَآَمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا أَفَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ
Агар Раббингиз хоҳласа эди, Ер (юзи) даги барча кишилар ёппасига имон келтирган бўлур эдилар. Бас, Сиз одамларни мўмин бўлишларига мажбур қиласизми?! (Юнус сурас...ЕщёШунингдек, конференцияда Ибн Таймийянинг “Мардин фатвоси”га ишора қилиниб, кимда ким мусулмон ёки ғайримусулмонларни ўлдириш учун ушбу фатводан фойдаланса, уни тушунишда адашганлиги алоҳида уқтирилган. Бинобарин, инсонларнинг турли миллат ва элатларга мансублиги, уларни хилма-хил урф-одат ва анъаналарга, хусусан, диний анъаналарга амал қилиши Аллоҳнинг иродаси бўлиб, бу ҳақда Қуръони карим ва ҳадиси шарифларда айтилган.
وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَا يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ
Агар Раббингиз хоҳлаганида эди, (барча) одамларни бир уммат (бир хил динга тобе) қилган бўлур эди. (Улар) мудом турлича (ҳар хил эътиқодда) бўлиб бораверадилар. (Ҳуд сураси 118-оят)
وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَآَمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا أَفَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ
Агар Раббингиз хоҳласа эди, Ер (юзи) даги барча кишилар ёппасига имон келтирган бўлур эдилар. Бас, Сиз одамларни мўмин бўлишларига мажбур қиласизми?! (Юнус сураси 99-оят)
Ақидапараст кучлар томонидан демократик-ҳуқуқий давлатлар тутган йўллари рад этилиб, уларни “куфр диёрлари”га тенглаштиришларини ислом маърифатига зид ғояларни тарғиб қилиш, дея баҳолаш ўринлидир.
Ислом уламолари томонидан “ислом диёр” ларидаги мусулмонларга ёки уларнинг динига таҳдид солмаётган ҳудудларни “сулҳ диёр” лари таркибида санаш лозимлиги уқтирилмоқда. Зеро, Қуръони каримда
وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ
Агар улар сулҳга мойил бўлсалар, Сиз ҳам унга мойил бўлинг ва Аллоҳга таваккул қилинг! Албатта, У Эшитувчи ва Билувчидир.
(Анфол сураси 61-оят)
يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ
Эй, инсонлар! Дарҳақиқат, Биз сизларни бир эркак (Одам) ва бир аёл (Ҳавво)дан яратдик ҳамда бир-бирларингиз билан танишишингиз учун сизларни (турли-туман) халқлар ва қабила (элат)лар қилиб қўйдик. Албатта, Аллоҳ наздида (энг азизу) мукаррамроғингиз тақводорроғингиздир. Албатта, Аллоҳ билувчи ва хабардор зотдир.
(Ҳужурот сураси 13-оят).
Шунингдек, оят ва ҳадисларда насроний ва яҳудийларни “аҳли китоблар” деб номланган экан, уларга нисбатан бу икки мўътабар манба таълимотига мувофиқ равишда ўзаро дўстона муносабатда бўлиш лозим.
Тарихдан маълумки, мусулмонлар ва “аҳли китоб”лар ўртасидаги ўзаро ҳурмат ва яхши муносабатлар исломнинг илк йиллардаёқ пайдо бўлган. Мусулмонлар исломнинг дастлабки...ЕщёҚуръони карим ва ҳадиси-шарифларда бошқа дин вакиллари билан ҳамжиҳат бўлиб яшашга тарғиб қилинади:
يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ
Эй, инсонлар! Дарҳақиқат, Биз сизларни бир эркак (Одам) ва бир аёл (Ҳавво)дан яратдик ҳамда бир-бирларингиз билан танишишингиз учун сизларни (турли-туман) халқлар ва қабила (элат)лар қилиб қўйдик. Албатта, Аллоҳ наздида (энг азизу) мукаррамроғингиз тақводорроғингиздир. Албатта, Аллоҳ билувчи ва хабардор зотдир.
(Ҳужурот сураси 13-оят).
Шунингдек, оят ва ҳадисларда насроний ва яҳудийларни “аҳли китоблар” деб номланган экан, уларга нисбатан бу икки мўътабар манба таълимотига мувофиқ равишда ўзаро дўстона муносабатда бўлиш лозим.
Тарихдан маълумки, мусулмонлар ва “аҳли китоб”лар ўртасидаги ўзаро ҳурмат ва яхши муносабатлар исломнинг илк йиллардаёқ пайдо бўлган. Мусулмонлар исломнинг дастлабки йилларида бутпарастларнинг таъқиб ва таҳдидларидан қочиб, Ҳабашистонга кўчиб ўтганлар. Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам мусулмонларга Ҳабашистоннинг насроний подшоси Нажжошийдан бошпана сўраб, ўз динини сақлаш маслаҳатини берган эдилар. Ҳақиқатан, Ҳабашистонга келган мусулмонлар илиқ эҳтиром билан кутиб олинди, уларга бу ерда адолат билан муносабатда бўлинди. Макка мушрикларининг мусулмонларни изига қайтариш ва улардан ўч олиш ҳақидаги барча талаб ва пўписаларини подшоҳ Нажжоший рад этди ҳамда мусулмонлар унинг қўл остидаги ерларда тинчлик ва осойишталикда яшашларига имкон яратиб берди.
وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آَمَنَّا بِالَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَأُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُكُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ
(Эй, мўминлар!) Сизлар аҳли китоблар билан фақат энг чиройли услубда мунозара қилингиз, илло уларнинг орасидаги зулм (тажовуз) қилганлар бундан мустаснодирлар. Шунингдек, айтингиз: “Бизлар ўзимизга нозил қилинган (Қуръон)га ҳам, сизларга нозил қилинган (Таврот ва Инжил)га ҳам имон келтирганмиз. Бизларнинг илоҳимиз ва сизларнинг илоҳингиз бирдир ва бизлар Унгагина (имон ва итоат билан) бўйин сунувчимиз”. (Анкабут сураси 46¬¬¬¬¬¬¬¬¬ оят)
Демак, ким мусулмон, ким бошқа динни танлаши Аллоҳнинг ҳикмати ўлароқ инсоннинг узвий ҳуқуқи ҳамдир. Пайғамбар саллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам “аҳли китоблар” билан адолатли ва диний ба...ЕщёҚолаверса, мусулмон, насроний ва яҳудийлар ягона Аллоҳга бир дин воситасида боғланганлар. Бу борада Аллоҳ таоло қуйидагича марҳамат қилади:
وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آَمَنَّا بِالَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَأُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُكُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ
(Эй, мўминлар!) Сизлар аҳли китоблар билан фақат энг чиройли услубда мунозара қилингиз, илло уларнинг орасидаги зулм (тажовуз) қилганлар бундан мустаснодирлар. Шунингдек, айтингиз: “Бизлар ўзимизга нозил қилинган (Қуръон)га ҳам, сизларга нозил қилинган (Таврот ва Инжил)га ҳам имон келтирганмиз. Бизларнинг илоҳимиз ва сизларнинг илоҳингиз бирдир ва бизлар Унгагина (имон ва итоат билан) бўйин сунувчимиз”. (Анкабут сураси 46¬¬¬¬¬¬¬¬¬ оят)
Демак, ким мусулмон, ким бошқа динни танлаши Аллоҳнинг ҳикмати ўлароқ инсоннинг узвий ҳуқуқи ҳамдир. Пайғамбар саллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам “аҳли китоблар” билан адолатли ва диний бағрикенглик билан муносабатда бўлгани барча мўминлар учун ёрқин намунага айланган. Масалан, Нажрон шаҳри насронийлари билан тузган битимларининг бир банди қуйидаги мазмунда эди: “Нажронликлар ва уларнинг яқинлари, ҳаёти, мол-мулки, оилалари, уларнинг ҳамма нарсалари, дини, бутхоналари – ана шуларнинг барчалари Аллоҳ ва Унинг Расули ҳимоясида ва ҳомийлигида бўлади”. Пайғамбаримизнинг насроний, яҳудий ва мушриклар билан тузган “Мадина маншури” (“Мадина Конституцияси”) мусулмонларнинг адолати ва диний бағрикенглигига энг ёрқин мисол ҳисобланади.
إِنَّ الَّذِينَ آَمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آَوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَالَّذِينَ آَمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّى يُهَاجِرُوا وَإِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِي الدِّينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ
“Албатта, имон келтирган, ҳижрат қилган, моллари ва жонлари билан Алло...ЕщёБу ҳужжат бугунги кундаги байналмилал жамиятларнинг илк намунаси бўлган. Шуни ҳам айтиб ўтиш жоизки, бугунги кунда бундай шартномаларнинг шакли бироз бошқачароқ бўлади, чунки мусулмон халқлар дунёнинг турли чеккаларига тарқалиб кетган бўлиб, кўпинча ғайридинлар орасида яшамоқдалар. Бундай халқлар учун сулҳ шартномаси диний эътиқоди турлича бўлган кишиларнинг ўзаро муносабатларини тартибга солувчи маҳаллий қонунчиликнинг эътироф қилиниши шаклида бўлади. Бундай ёндашув Қуръони каримга тўлиқ асосланади:
إِنَّ الَّذِينَ آَمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آَوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَالَّذِينَ آَمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّى يُهَاجِرُوا وَإِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِي الدِّينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ
“Албатта, имон келтирган, ҳижрат қилган, моллари ва жонлари билан Аллоҳ йўлида (душманга қарши) курашган ва (муҳожирларга) жой бериб ёрдам кўрсатган (мадиналик ансор) лар, айнан ўшалар бир-бирларига дўстдирлар. Имон келтиргану, лекин ҳижрат қилмаганлар, то ҳижрат қилмагунларига қадар, улар билан дўстлик қилиш сизлар учун жоиз эмасдир. Агар (улар) сизлардан дин хусусида ёрдам сўрасалар, уларга ёрдам бериш сизнинг зиммангиздадир. Илло, ўрталарингизда (урушмаслик ҳақида) аҳдлашув бўлган қавм зиддига (ёрдамлашиш жоиз) эмас. Аллоҳ қилаётган амалларингизни кўриб турувчидир”.
(Анфол сураси 72-оят)
Халқаро миқёсда сулҳ шартномаси мусулмон мамлакатлар томонидан халқаро ҳуқуқ меъёрлари орқали номусулмон мамлакатлар мустақиллигининг тан олиниши, уларнинг БМТ ва бошқа халқаро ташкилотларда иштирок этиши ҳамда икки томонлама дипломатик муносабатларнинг ўрнатилиши шаклида бўлади.
Jo'rabek Ishayevning darslik ma'ruzasidan.