Предыдущая публикация
Dahi Nizaminin veteni, qedim medeniyyet abidesi - Gence şeheri Kiçik Qafqazın şimal-şerq terefinde, Gence-Qazax düzünde, Gence çayın her iki sahilinde yerleşir.
Azerbaycanın içtimai-iqtisadi, siyasi ve medeni heyatında mühüm rol oynamış bu şeher karvan yollarının kesişmesinde yerleşirdi. Burada sayahetçiler dayanır, uzaq ölkelerden alimler fikirleri ile bölüşürdüler. Zengin tarixin sehifelerini vereqleyerken biz onun her bir setrinde qedim şeherinin izlerine rastlaşırıq, onun sesini eşidir, nefesini hiss edirik.
Gencenin şeher kimi formalaşmasına dair müxtelif fikirler var. Bezileri şeherin yaranmağını eramızdan evvelki dövre aid edirler, ekseriyyeti ise - orta esrlerin evvelerine.
Şeherin tarixinden danışarken yaddan çıxartmaq lazım deyil ki, o içtimai- iqtisadi ve medeni merkez kimi yaranmışdır. Genceni Azerbaycanın diger şeherleri kimi ( Qebele, Naxçıvan, Şeki, Şamaxı ) elverişli cografi yerleşmesine malik ve sonralar şehere çevrilmiş yaşayış meskeni kimi nezerden keçirmek lazımdır. Gencenin yaşının sübutu kimi 656-661 illerde hakimiyetde olan Xelif Eli ibn EbuTelibin dövründe yaşamış Comerd qessabı haqqında olan revayetleri ve onun türbesini saymaq olar. O zaman, Gencenin ehalisinin esasen büdperest olmasına baxmayaraq, o Mehemmed peyğemberin dinini gizli qebul etmişdir.Kiminse dinini gizlice deyişmesi, hele o vaxtlar Gencenin siyasi hakimiyyetinin ve nüfuzlu rühani idaresinin olmasını ve şeherin artıq formalaşdığını gösterir. Deyilenlere göre, Comerd qessab terezi işletmeyen qessab "Ya Eli" deyerek eti doğrayardı ve heç bir sakin etin eksik gelmesine şikayet etmemişdir.
IX-X-cu esrlerde xilafetin zeiflemesi ile elaqedar Azerbaycanda musteqil Şirvanşahlar, Saciler, Salariler, Fevvadiler feodal dövletleri yaranmaga başlamışlar. Selarilerin elinde olan Gence X-cu esrin ortalarında Şeddadilerin paytaxtı oldu. İ Fedlunun ( 895-1030) dövrunde Gence daha da möhkemlendi. Şeddadiler burada qala, saraylar, körpuler, karvansaraylar tikdiler ve pul kesmeye başladılar. Şeher etrafında yeni, daha möhkem qala tikildi.
1063-cu ilde demirçi İbrahim Gencenin mehşur qapısını düzeltdi. Gence iri bir merkeze çevrilerken onun erazisi böyuyur, yeni ticaret ve senaye mehelleri tikilir. İpek ve ondan hazırlanan me'mulatlar neinki yerli, hetta xarici bazarların alıcıların diqqetini celb edirdi. Gence hemçin dini merkez hesab olunurdu. Bele ki, alban katalikosun igametgahı Berdeden Genceye köçürülmüşdür. Qetrap Tebrizi bu dövr haqqında bele yazır: "İndi Gence cennet diyarına çevrildi".
XI esrin ortalarında Azerbaycan selcuqların hücumlarına me'ruz qalmışdır. Tebrizi zebt etdikden sonra I Toğrul (1038-1068) 1054-cü ilde Genceye doğru ireliledi. Gence hakimi Şavir Toğrul beyin vassalı olmağa razılaşdı. O, Toğrul beye qiymetli hediyye teqdim etdi ve onun adına xütbe oxundu. Selcuqların hücumları kesilmirdi. XI esrin 70-ci illerinde Şeddadiler hökmdarı III Fedlun müharibe aparmağın menasızlığını görüb teslim oldu, lakin bir müddetden sonra elverişli şeraitinden istifade ederek yeniden hakimiyyete qayıtdı. 1086-cı ilde Selcuq hökmdarı Melikşah (1072-1092) serkerde Buğayı Gencenin üstüne yolladı. Yerli ehalinin güclü müqavimetine baxmayaraq Selcuqlar şeheri zebt etdiler. Döyüş zamanı Gence hökmdarı III Fedlun esir düşmüş, ve belelikle 100 ilden artıq hökm sürmüş Şeddadiler sülalesinin hökmdarlığına son qoyulmuşdur. Gencenin idaresini Melikşah öz oğlu Qiyas Ed-din Tapara e'tibar etdi. Qiyas Ed-din Tapar sultan (1105-1117) seçildikden sonra da igametgahı Gencede yerleşen esas Selcuq hökmdarlardan biri idi. XII esrin birinci yarısında Genceye bir neçe defe gürcüler hücum etmişler. Buna cavab olaraq Selcuq qoşunları Gürcüstana hücum etdiler ve onu qaret etdiler.
Gence ile bağlı başqa bir hadise - 25 sentyabr 1139-cu il tarixde baş vermiş güclü zelzele idi. Kirakos Qendzakesi yazırdı: "В…Dağ ve düzü duman ve buludlar bürümüşdü, dehşetli zelzele baş vermişdir. Gence dağıldıВ… Neticede Kepez dağı uçmuş ve tepelerden axan xırda çayların qarşısını kesmişdir ve göl emele geldi." Müellif, dicer yeddi göl baresinde yazmağı unudub ve ya o vaxtı onlar baresinde me'lumatı olmayıb. Bunlar tekraredilmez gözelliyi olan Maralgöl, Ceyrangöl, Ördek gölü, Zeligölü, Ağ göl, Qara göl ve Şamlıgöl kimi göllerdir.
Şeherin dağılmasından ve hökmdarın şeherde olmamasından istifade ederek gürcü feodalları hücum etmiş, çoxlu qenimet elde etdiler ve Gencenin mehşur qapısını apardılar. Azerbaycanını maddi medeniyyetinin abidesinin qalıqları nezeriyyetsizlik ve yararsız
Hele 40- cı illerde, arxeoloji qazıntılar zamanı, tedqiqatlar bele bir fikire gelmişler ki, Gencenin erazisinde yaşayış meskeni hele eramızdan evvel var idi . Gence toponomik anlamında da hemçin fikir ayrılıgı mövcuddur. Toponim (ereblerde- "Cenza", ermenilerde-"Gaznak", gurculerde- "Gendza" ) pehlevi sözu kimi qebul edilirdi ve "xezine, mehsul ambarı" me'nasını daşıyırdı . Bu izahların heç birinin elmi esası yoxdur. Reslere göre, bu termin azerbaycan diline mexsusdur. Başqa bir fikire esasen, bu termin Gancak tayfasının adı ile baglıdır, ve bu heqiqete daha yaxındır. Bu tayfanın mövcud olması elmle artıq subuta yetirilmişdir. Orta Asiya tarixçileri subut etmeye çalışırlar ki, onlar bu tayfanın töremeleridiler. VII-ci esrin birinci yarısında Gence farslar, ikinci yarısında ise erebler terefinden dagıdılmışdır. VII-ci esrin sonunda şeher ereblee xezerler arasında döyuş meydanına çevrilmişdir . "Derbendname"- de qeyd edilir ki, VII-ci esrin evvelinde ve VIII-ci esrin esrde Azerbaycan erazisi defe lerle yuruşlere me'ruz qalmışdı, ve bunun neticesinde Gence de ziyan çekib. Arranın paytaxtı olan Berde şeherinden sonra Gence beynelxalq ticaretde muhum rol oynamaga başlayır, burada tez-tez karvanlar dayanır. Dövruyyede ereb dinarı ve dirxem işlenirdi.
Следующая публикация
Нет комментариев