Предыдущая публикация
#Shayx Xudododi Vali.
G’azallar & Botirxon Valixo’jayev, Bozorboy O’rinboyev. Bobo Xudododi Vali
Вали бобо мозорини бир эмас, бир неча марта зиёрат қилганман. Бунга сабаб, авлиё ва шоирнинг турбати таниқли ёзувчи, акажўрам Аҳмад Аъзам туғилган Ғазира қишлоғида бўлгани. Турли сабаблар билан қишлоққа борганимда бу мукаррам мозорни зиёрат қилмасдан қайтмаганман.
ВАЛИ БОБО ҲАҚИДА
Хуршид Даврон
Вали бобо мозорини бир эмас, бир неча марта зиёрат қилганман. Бунга сабаб, авлиё ва шоирнинг турбати таниқли ёзувчи, акажўрам Аҳмад Аъзам туғилган Ғазира қишлоғида бўлгани. Турли сабаблар билан қишлоққа борганимда бу мукаррам мозорни зиёрат қилмасдан қайтмаганман. Айтиш лозимки, қишлоқнинг номи ҳам Вали бобо қабри борлиги учун шундай аталган. Аслида бу атама Ҳазира сўзидан келиб чиққан. Машҳур Ғиёс-ул-луғот»даги шарҳга кўра жониворларни сақлаш учун қамишу шохлар билан ўралган жой ва ҳар бир қабр ён атрофидаги ер ҳазира деб аталган. Кейинчалик бу атама яна бир маъно касб этган, яъни таниқли авлиё ёки аллома қабри атрофида унинг фарзандлари, шогирду халифалари, издошлари кўмилган жой ҳам ҳазира деб атала бошланган. Масалан, Хожа Аҳрори Вали мозори ҳақидаги маълумотда шундай ёзилган: «Хожанинг ўзга халифалари ҳам кўпинча уларнинг ҳазирасида кўмилгандирлар. Бунинг тафсилоти «Рашаҳот» китобида айтилган. Шунга ўхшаш муаллиф ва бир талай асарларнинг муаллифи бўлган мавлоно Исматулло қабри ҳам хожа ҳазирасидадир….Яна фазл эгаларининг қаймоғи ва «Тарихча» (ҳозирда «Таърихи Сайид Роқим» номи билан машҳур) китобининг муаллифи бўлган Мир Саййид Шариф Роқимнинг қабри ҳам хожанинг ҳазирасида…»
Шайх Худойдод Вали ҳақида даставвал Абу Тоҳирхожанинг Самария» китобини мутолаа қилганда хабардор бўлганман. Бу қимматли манбанинг «Самарқанд туманидаги мазорлар» бўлимида шундай маълумот берилган: » Ҳазрат Азизон Шайх Худойдод мозори. Шероз тумани, Ғазира деган ўриндадир. У Шайх Ходимнинг муриди бўлган, (у эса) Шайх Жамолуддиннинг муриди эди. Шайх Ходимнинг қабри Самарқанд шаҳрининг тошида (ташқарисида)дир…У (Худойдоди Вали) даҳбедлик Махдуми Аъзамнинг (яъни менинг бобокалонимнинг. Хуршид Даврон изоҳи) замондошларидан эди. У киши вилоят мартабасида ғоятда юқори эдилар, балки туғаси «Увайсий» эканлиги мозорига зиёрат қилинганда қабри сочган нурдан билинади. Азизон Шайх Худойдоднинг ўлими 939 (1532) дадир. «Бирафт қутби олам» вафотининг таърихидир («Бирафт қутбу» деб қўшиб ўқилса 939 чиқади)…Самарқанддан Ғазира шаҳарчасига икки тош (16 чақирим) лик йўлдир. Ҳазрат Шайх (Худойдод) мозорининг зиёрати қалбларга нур бағишлайди»…
Юқорида айтиб ўтганимдек, Аҳмад ака (Аллоҳ раҳматига олсин) билан бу табаррук мозорни бир неча бор зиёрат қилиб, «Самария» муаллифи эътироф этгандек, қалбларимиз равшан тортган эди. Ўрни келгани учун айтмасам бўлмайди, Аҳмад аканинг Ғазирада туғиланининг ўзига хос тарихи бор ва акамни бекорга «эшон бобо» деб атамасдик. Аҳмад аканинг ўзи икки йилча аввал бир суҳбатда шундай деган эди: «Болалигим қишлоқда, Ғазирада кечган. Қилган катта саёҳатим Бухорога бориш бўлган. Отам раҳматли бир Ғиждувонга бориб, эллик учинчи йили бўлса керак, Хўжаи Жаҳон авлодидан олтмиш йилларча бурун узилишиб кетган амакиларининг оилаларини топиб, кўришиб, ришталарни қайта боғлаб қайтганлар. Кичкина эдим, отамнинг бобо-бобокалонимиз Хожа Абдухолиқ Ғиждувонийга қандай авлод эканимиз, шажарамиз Бухорои шарифдаги бир амакимизникида сақланиши ҳақида айтиб берган гапларини миямга қуйиб олганман. Ўн тўққизинчи аср охирларида Вафохўжа бобом амир билан ихтилоф туфайли, балки амир бу авлод нуфузини чеклаш пайига тушганми, ишқилиб, Ғиждувонни тарк этиб, Ғазирага, шу ерда ҳоки ётган улуғ аллома, яссавия-жаҳрия тариқати пири Ҳазрат Азизон Шайх Худойдоди Валий руҳини қора тортиб келган. Нимага Бухородан Самарқандгача йўлда, Самарқанднинг ўзида не-не азиз-авлиёлар маконида тўхтамай, бу ерга келганларини кейинроқ отам ҳам олтмиш уч ёшларида, сира сафарларда юрмайдиган одам, бирдан Туркистонга отланиб, Хожа Аҳмад Яссавий зиёратини ўтаб келганларида англадим. Бу ҳам бобом тариқати шарти эканини тушундим. Ўша бола пайтим отам ҳангома берганларида мен пойгакда гап пойлайман, мулгиб қолиб қулоғимга “Ғиждувон”, “Ғиждувон” деган гаплар эшитилиб сергак тортдим. Кўзим юмуқ, қулоғим динг. Отам ўтирганларга, бу билмасин дегандек, паст товушда эрта саҳар жўнашни тайинладилар. Пойлаб ётганман шекилли, сезиб қолдим: тонг ғира-ширасида акам “полуторка”сини ҳайдаб келди, отам, бир амаким, акамнинг шопир жўраси, қарасам, бирга жўнашмоқчи, “Мен ҳам бораман!”, деб эргашдим, отам қайтардилар, акам уришиб берди, ойим ичкарига судрадилар, мен бақириб йиғлаб туриб олдим. Шунда отам ойимга: “Э-э, ариллатма-е шуни, юрса-юрсин. Кийим-пийимини бер”, дедилар. Ариллаб ёпишганимга қараганда, узоғи билан беш-олти яшар бўлган бўлсам керак .
Шу билан саёҳат-сафарга илиниб қолганман. Шу сафарда, шу сафарда “полуторка”га тўшалган шолу кўрпача устида илк марта шаҳару қишлоқлардан ўтиб, кенгликларни кўрдим. Ғиждувондаги кўп қариндош-уруғникида меҳмон бўлдик, Бухорога бордик. Аркни томоша қилдик. Шуларнинг ҳаммаси хотирамда бир умр михланиб, ҳаммаси Хўжаи Жаҳон – Хожа Абдухолиқ Ғиждувоний авлодиданман деган сурур бўлиб қолди кўнглимда.
Бошимда бу паноҳ – Ҳазрат Азизон шайх Худойдоди Валий, ҳар саҳар отам айтган азон билан уйғонаман, ўзим салобатли, босиқ, жаҳоний мазмун руҳ қарови остида эртаю кеч меҳнату китоб билан, тонгдан қаро шомгача иш, кейин керосинчироқ ёруғида ўқиш билан ўсаман, шу хира ёруғ ҳам бу ёғига йўлимни ёриштирдими дейман. Пирлар мададкор бўлиб, катта йўлга китоб кифтида чиқиб олгандекман (Суҳбатни тўлиқ мана бу саҳифада ўқишингиз мумкин).
Ҳеч эсимдан чиқмайди, мустақилликнинг биринчи йиллари мамлакат Олий мажлиси депутатлигига Аҳмад аканинг номзоди кўрсатилганда мен ҳам кўпчилик қатори тарғибот ишларида қатнашган эдим.Ўша кунлари Ғазирада ўтказилган бир тадбирда Вали бобо ҳақида маъруза ҳам қилганман. Кейинчалик, 1993 йилда «Маърифат» газетасида босилган «Мирзо Бобурнинг икки рубоийси шарҳи» номли мақоламда (мақола мана бу саҳифада) Бобур мирзо билан Вали бобо ўртасида кечган муносабатларни ҳам ёзган эдим. Бобур мирзо Самарқанд тахти учун курашган йилларда Шайх Худойдоди Вали ўша даврнинг энг эътиборли зотларидан бири бўлган. Бобур мирзо ҳам, Муҳаммад Шайбоний ҳам ғоятда катта мавқеъга эга алломадан кўзлаган мақсадлари йўлида фойдаланиш учун жиддий ҳаракатлар қилганлар. Бугун ўша олис 1993 йили «Гулистон» журналида босилган Ботирхон Валихўжаев, Бозорбой Ўринбоевларнинг Бобо Худоди Вали мақоласини ва Вали бобо адабий меросидан айрим намуналарни эътиборингизга тақдим этаман. Мақоладаги айрим атамалар масалан, Худойдод Худодод, Ғазира Газира шаклида берилган бўлса-да, уларни ўзгартирмай қолдирдим.
БОБО ХУДОДОДИ ВАЛИ
Ботирхон Валихўжаев, Бозорбой Ўринбоев
Самарқанд ўзининг бой тарихи, машҳур кишилари билан жаҳонда шуҳрат қозонган бўлса-да, аммо ҳали унинг тарихида ўқилмаган саҳифалар, номи тикланишга мунтазир аллома ва шоирлари жуда кўп. Бу гап факат шаҳар минтақасигагина тегишли бўлмай, балки вилоят ҳудудига ҳам дахлдор, чунки вилоятдаги туманларда мавжуд бўлган кўпгина тарихий ёдгорлик ва жойлар, бу ҳудуддан етишиб чиққан аллома ва шоирларнинг ҳаммаси ҳам ўрганилди деб бўлмайди. Жумладан, ўрта асрларда Миёнкол номи билан машҳур бўлган минтақадаги Иштихон, Каттақўрғон, Оқдарё ва Пойариқ туманлари, Шероз ва Алиобод деб аталган тарихий мавзедаги Булунғур ва Жомбой туманлари, Ургут, Пахтачи, Нуробод, Пастдарғом, Самарқанд туманларидаги кўпгина жойлар ва шу ердан етишиб чиққан аллома-шоирлар чуқур тадқиқот, изланиш ва аниқлашга мунтазирдирлар.
Шу жиҳатдан вилоятнинг Пахтачи тумани Зиёвиддин ва Дабусия каби қадимий мавзелари, Нуробод туманидаги Тим, Иштихон ва Оқдарё туманлари худудидаги Соғарж, Булунғур туманидаги Шероз шаҳарчаси, Жомбой туманидаги Газира ва шунга ўхшаш жойларнинг, тарихини ўрганиш ниҳоятда муҳим. Масалан, Жомбой туманидаги Газирани олайлик. Ўрта аср манбалари кўздан кечирилганда Газира номи тез-тез тилга олинади. Газирада Вали бобо деб аталадиган жойнинг тарихини, нега Вали бобо деб аталишини ҳамма ҳам биладими? Тўғри, бу ҳақда умумий ва баъзан ривоятларга асосланган маълумотлар бор. Аммо аниқ далилларга асосланган тарих лозим. Мана шу соҳада кўлга киритилган айрим маълумотларни баён этишни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз.
Шуни эслатиш лозимки, Нуробод туманида жойлашган Остона бобо деб аталадиган тарихий манзил ҳақида аввал вилоят рўзномасида, сўнг эса Республика рўзномаси бўлмиш «Халқ сўзи»да мақола эълон қилинган эди. Унда Ғазирадаги Шайх Худододи Вали бобо ҳам тилга олинганди. Шундан сўнг бу шахс тарихига у кишининг таржимаи ҳоли ва фаолиятини ўрганишга бўлган қизиқиш янада ошди. Натижада ушбу мақола муаллифларидан бири Шайх Худододи Вали ҳақида ёзилган манокибнинг бир нусхасини Ғаллаорол туманидаги 11-ўрта мактаб ўкитувчиси Зайниддин Мамаризаев шахсий кутубхонасида сақланаётганини аниқлаб, муҳтарам ўқитувчинииг илтифоти ила бу нусха билан танишишга муяссар бўлди. Маноқибнинг 248 саҳифадан иборат бу нусхаси 1913 йилда Муҳаммад Ашур Нурмуҳаммад ўғли деган котиб томонидан кўчирилган. Китоб яхши сақланган (бу нусхани шартли равишда «Ғаллаорол нусхаси» деб атаймиз).
Шурдан сўнг Булунғур тумани халқ таълими бошлиғи Абдураҳмон Қодиров (Б. Валихўжаевга қўнғироқ қилиб) шу тумандаги 19-ўрта мактаб ўкитувчиси Абдувакил Салиевнинг шахсий кутубхонасида Шайх Худододи Вали ҳақида китоблар борлигини ва улар билан танишиш мумкинлигини билдирди. Абдувакил Солиев профессор Б. Валихўжаевга иккита қўлёзмани тақдим этди. Улардан бири «Маноқиби шайх Худододи Вали» бўлиб, 286 саҳифадан иборат (бу нусхани шартли тарзда «Булунғур нусхаси» деб атаймиз).
Форсий тилда ёзилган бу асарнинг аввалги ва охиридан варақлар тушиб қолгани сабабли унинг номи ва муаллифи, кўчирилган йили ва котибини аниқлаш қийин. Аммо китобларнинг новотиранг Самарқанд коғозига насталиқ ёзуви билан кўчирилгани ва айрим белгилар унинг XVI асрда кўчирилганлигини тахмин килишга имкон беради. Асарда шайх Худододи Валининг фазилатлари, таржимаи ҳоли ва фаолияти тўғрисида айрим маълумотлар бор. Шунинг билан бирга унда Валибобонинг Худодод тахаллуси билан битган туркий ва форсий ҳикмат ҳамда ғазаллари мавжуд (бу ғазал ва ҳикматларнинг аксари Ғаллаорол нусхасида ҳам бор).
Иккинчи қўлёзма эса мажмуа бўлиб, унга шайх Худододи Вали бобонинг шогирдларидан бўлмиш, XVII асрнинг охири ва XVIII асрнинг бошларида яшаб фаолият кўрсатган Муҳаммад Шариф ал-Ҳусайний ал-Алавий Бухорийнинг форсий тилда ёзилган бешта асари киритилган. Булар:
«Ҳужжат ул-Зокирин» — тасаввуфдаги яссавия — жаҳрия тариқатининг тарихига бағишланган тазкира бўлиб, у 1077 ҳижрий, 1666—1667 милодий йилда ёзилган. Унда шайх Худододи Вали таржимаи ҳоли, фаолияти ва фазилатларига оид маълумотлар ҳам бор. Асарнинг ҳажми 364 саҳифа.
«Туҳфат ус-соликин» — тариқат ихлосмандларига бағишланиб ёзилган асар. Ҳажми — 78 саҳифа.
«Миръот ул-ибодат» — ибодат қилиш қоидалари ҳақида. Ҳажми — 10 саҳифа.
«Шарҳи оят» — Қуръони каримнинг бир оятига ёзилган шарҳ. Ҳажми — 2 саҳифа.
Девони Мавлави Шарифмуҳаммад Шариф ал-Ҳусайний Бухорийнинг «Шариф» тахаллуси билан, асосан форсий тилда ёзган ғазаллари тўплами. Ҳажми 116 сахифа. Охирги варақлари тушиб қолган.
Мавлавий Шариф ҳаётининг охирги дамлари ва вафоти баёни — рисоланинг муаллифи номаълум. Ҳажми — 14 саҳифа.
Юқорида таркиби баён этилган мажмуа 1214—1225 ҳижрий, 1799—1800— 1810 милодий йиллар орасида котиб Қўзи Муҳаммад Бухорий томонидан Газирада китобий қилинган. Шундай қилиб, Вали бобо ҳақида ишончли манбалар асосида сўз юритиш, бу ҳазратнинг таржимаи ҳоли, фаолияти, фазилатлари, ижодлари тўғрисида маълум тасаввурга эга бўлиш имконияти майдонга келди.
Вали бобо сифатида шуҳрат қозонган зотнинг асл номлари Худойберди бўлиб, бу ҳазратнинг оталарини Ҳазрат азизон Ортиқ шайх дер эдилар.
Муҳаммад Шариф Ҳусайний ал-Алавий ал-Бухорийнинг «Ҳужжат ул-Зокирин» тазкирасида қайд қилинишича, Ҳазрат азизон Ортиқ шайх асли Хоразмда шуҳрат ва эътиборга сазовор хонадондан бўлиб, укалари азизон Зикриё шайх, оила аъзолари, қавм-қариндош ва содиқ муридлари билан аввал Бухорога, ундан сўнг эса Карманага келиб, Карманадан икки фарсаҳ (икки тош) масофада бўлган тоғ яқинидаги қишлоқда турғун бўлиб қолганлар. Ана шу манзилда ҳижрий 866, милодий 1462—63 йили бир ўғил кўрадилар ва Худойберди деб ном қўядилар. Аммо ота-онанинг хурсандчилиги ҳам, Худойбердининг ота- она меҳридан, тарбиясидан баҳраманд бўлиши ҳам узоққа чўзилмайди. Бу ҳақда «Маноқиби шайх Худододи Вали» китобида ҳазрат Худододи Валининг қуйидаги эсдаликлари келтирилган: «Мен ўз ота-онамдан жуда ёш қолдим ва мени тарбия қилгувчи бирор мураббийим йўқ эди».
«Ҳужжат ул-Зокирин» тазкирасининг муаллифи эса, бу гапга аниқлик киритиб, шундай ёзади: «Айтурларки, ҳазрати азизон (Худододи Вали) ўз ота-оналаридан уч ёки тўрт ёшларида етим қолган эканлар».
Худододи Вали ўзларининг шундан сўнгги аҳволлари ҳақида қуйидагича ҳикоя қилар эканлар: «Мен бировнинг кўйларини боқиб чўпонлик килардим. Очлик, кийимсизликдан шунчалик қийин аҳволга тушардимки, баъзан ҳушсиз бўлиб ўзимдан кетиб қолардим… Менинг сочларим ўсиб, манглайимга тушарди, ҳамиша юзларим сарғайган, оҳу нолам кучайган ва ҳасрату дарду аламда эдим. Шундай бўлса-да, мен ўзимнинг қийинчиликларимдан ҳеч кимга шикоят қилмасдим. Бир неча вақт ўтгач бир мард кишининг (унинг номини мавлоно Халил Қорақумий тарзида ҳам эслайдилар) менга раҳми келиб, ўзига ўғил қилиб олди, мактабга олиб борди. Мен мактабхонанинг пойгоҳидан жой олдим. Менинг жуда озғинлигим ва юпун кийинганимдан мактабдаги болалар мендан ор қилардилар. Мактаб ўқитувчисн бу ҳолни кўриб, мени ўзига якин жойга ўтқазди ва ҳаммага қараб шундай деди: «Бу ўғлон бир гуруҳнинг муршиди бўлғай ва олам аҳли унга майл қилгусидирлар».
«Хужжат ул-Зокирин»да таъкидланишича, Худойберди — Худододи Вали мактабни тугатгач, Самарқандга келиб, шариат илмларини ўрганиш мақсадида мадрасада таълим олди. Аввал мадрасада сўнгра эса, Бўстонихон маҳалласидаги (ҳозирги шоирлар боғи ва унинг атрофида бўлган) бир ҳовлида истиқомат қилади. Маълум вақтдан сўнг ўқишини давом эттириш учун Ғиждувонга боради ва у ерда уч йил таҳсил олади. Ғиждувондаги таҳсил йиллари ва ўзларининг аҳволи ҳақида шундай ҳикоя қиладилар: «Мен Ғиждувонда илм ўрганиш учун машғулот ўтказар эканман, уч йил битта пўстинни қишин-ёзин киярдим. Ички кийимларим ва ҳатто кўйлагим ҳам йўқ эди. Кўрган киши кўйлаги йўқ экан деб ўйламасин учун битта кўйлакнинг ёқасини топиб олиб, бўйнимга илардим. Аммо ўзимдаги бундай аҳволни ҳеч кимга изҳор қилмасдим».
Ана шундай моддий қийинчиликлар ҳам ҳазрат Худододни ўқиш ва илм ўрганишга бўлган ғайратини сўндира олмайди. У Ғиждувондан Бухорога бориб, Мулло Муҳаммад мадрасасида яшайди ва таълимни давом эттиради. Шу орада ул ҳазрат 23 ёшга етадилар. Худди шу ёшда, яъни 889 ҳижрий, 1484 милодий йили ул ҳазрат ўз даврининг машҳур мутасаввуфларидан бўлмиш, яссавия ёки жаҳрияи султония тариқатининг кўзга кўринган вакили шайх Жамолиддиннинг ҳузурига боради. Бухоронинг Калати мавзеида истикомат қилувчи Шайх Жамолиддин ул ҳазрат билан учрашганда отинг нима деб сўрайди. Шунда айтади: отим Худойберди! Шайх Жамолиддин эса ўз навбатида бул ҳазратдаги фазилатларини кўриб, айтади: сени бизга «Худой дод» (яъни Худо берди). Бундан сўнг отингиз «Худойдод» бўлгай. Ана шу муносабат билан бу ҳазрат Худодод номи билан машҳур бўлдилар. Ҳазрат Худодод ҳам шайх Жамолиддинга пир сифатида қўл беради. Шайх Жамолиддин ўз навбатида ҳазрати Худододга баркамоллиги, яъни тариқат сулукида мустақил фаолият кўрсатиши мумкинлиги ҳақида фотиҳа ўқиб, унга оқ йўл тилайди. Шундан сўнг ҳазрати шайх Худодод туғилиб ўсган макони — Карманага қайтиб ўзининг тариқат соҳасидаги фаолиятини давом эттиради. Бу даврда ҳам камбағалона яшаш ҳамда ўзидаги бор нарсаларни бева-бечораларга улашиш фазилати ул ҳазратнинг шуҳратига шуҳрат қўшаверди.
Ҳазрат Худододнинг эътибори тобора ошаверади. Шундан сўнг ул ҳазрат Самарқанднинг ўша даврда анча обод бўлган мавзеларидан бўлмиш Газирага келадилар ва оддийгина бир хонақо қилиб, яшай бошлайдилар. (Фотосуратда Ғазирадаги Шайх Худойдод масжиди) Ул ҳазратнинг пок эътиқоди, олий ҳиммати, камтарлиги, ғамхўрлиги атрофдагиларда яхши таассурот қолдириб, уларнинг суҳбат ва панд-насиҳатларидан бахраманд бўлишга интилувчиларнинг сони тобора орта боради. Ҳатто Мовароуннаҳр ҳокими бўлган Муҳаммад Шайбонийхон ҳам бу ҳазратга эътиқод қўйиб, ул кишини ўз ҳузурига даъват этади. Аммо ҳазрат Худодод бу даъватни эътиборсиз қолдирадилар.
Шундай бўлса-да, Муҳаммад Шайбонийхоннинг ўзи бир юриши вақтида ҳазрат Худодод яшайдиган хонақога яқин жойга келиб қўнди ва ул ҳазратни яна таклиф қилади. Ҳазрат Худодод шундай ҳикоя киладилар: «Мен Муҳаммад Шайбонийхон таклифини ноилож қабул қилиб, унинг ҳузурига йўл олдим. Унинг ҳашаматли ҳаймаси — кароргоҳи, сипоҳийларию дабдабаси кўзимга сомон чўпидай бўлиб ҳам кўринмади».
Ҳазрат Ҳудодод Газирада яшаб, жаҳрияи султония тариқатини тарғиб қилиб, ҳам туркий, ҳам форсий шеърлар битиб, ўзларининг олий ҳимматлилиги ва камтарона турмуш тарзи билан шуҳрат таратдилар.
Ҳазрати Худодод уйланганлар ва олтита фарзанднинг падари бузруквори бўлганлар. Ҳазратнинг биби Солиҳа, биби Ҳадия ва биби Маҳзуна номли қизлари бўлган бўлса-да, биби Маҳзунадан бошқалари ёш вафот этган. Худододнинг Солиҳхожа, Хожа Калон, Хожа Хурд номли ўғиллари ҳам бўлганлар. Айтишларича, ҳозир Газира ва унинг атрофида ўзларини азизон шайх Худодод авлоди деб ҳисоблаётганлар биби Маҳзунадан таркалган шажара намояндалари эканлар.
Ҳазрат азизон шайх Худодод умрлари охирларида касал бўлиб колганлар ва бировнинг ёрдамисиз ўринларидан тура олмаганлар. Аммо шундай бўлса-да, тоат-ибодат қилиш вақти бўлгач, шундай бир ғайрат билан ҳаракат қилар эканларки, ҳатто рақси самоъга ҳам тушиб кетар эканлар.
Ҳазрати Азизон Худодод умрлари охирида ул киши ҳақидаги маноқиб — рисоланинг тезроқ ёзилишига ундар ва ўзлари ҳам шеър айтишга кўп вақтни сарфлаган эканлар.
Ҳазрат Худодод Вали 939 ҳижрий йили муҳаррам ойининг ўн иккинчи куни, яъни 1532 милодий йили август ойининг 12 куни ҳижрий ҳисобда 73 ёшда, милодий ҳисобда 71 ёшда вафот этганлар. (Фотосуратда Ғазирадаги Шайх Худойдоди Вали мақбараси)
Ҳазрат Худодод ўзининг яссавий-жаҳрияи султония тариқатидаги фаолияти билан бир қаторда шеъриятда ҳам қобилият соҳиби бўлиб, туркий ва форсий тилларда ғазал, ҳикмат ва фардлар битган. Бу шеърий мерос унинг ҳақидаги маноқиб таркибида бизгача етиб келган. Мавжуд шеърлар ёзма адабиётдаги ғазал, қасида жанрлари қонун-қоидаларига риоя қилинган ҳолда битилган бўлиб, мавзу жиҳатдан эса орифона ва насиҳатомуздир.
Маълумки, тасаввуф фалсафасининг етук намояндалари Хожа Аҳмад Яссавий, Сулаймон Боқирғонийлар ўзларининг бу соҳадаги ақидаларини шеърий шаклда ифода этиб, ўзларидан салмоқли мерос колдирганлар. Ҳазрат Худодод ҳам мана шу анъанани давом эттириб қатор шеър тарзида ёзганлар. Шуни алоҳида уқтириш керакки, бу шеърлар тилининг равонлиги, бадииятнинг соддалиги, фикрнинг аниқ ифодаси, мусиқийлиги билан ажралиб туради. Шу жиҳатдан олиб қараганда, ҳазрат Худододнинг шеърий мероси XVI аср ўзбек адабиётидаги услубий ранг-барангликни, мавзу кўламининг кенглигини, бадиият ва тилда тушунарлиликка интилишни чуқур таҳлил этишда яхши восита бўлиб хизмат қила олади. Шу нуитаи назардан ҳазрат Худододни XV аср охири ва XVI аср биринчи ярмидаги тасаввуфнннг вакили сифатидагнна эмас, балки шу даврдаги бадиий жараённинг ўзига хос намояндаси сифатида ҳам ардоилаб, адабий жараён тарихига номини киритиш айни муддаодир. Бу эса хазрат Худодод хотирасини ҳам мутасаввуф хамда шоир сифатида керакли даражада абадийлаштиришга асос бўла олади.
Ана шу ишнинг қалдирғочи сифатида ҳазрат Худододнинг бизга маълум бўлган шеърларидан намуналарни муҳтарам мухлис ва шеърият шайдоларига илк марта тақдим этиш бизга муяссар бўлганидан Оллоҳ таолога шукрлар айтурмиз.
Бу соҳада иш энди бошланди ва у давом этади. Ҳазрат Худодод ҳақида янги-янги манбаларнинг, ул ҳазрат шеърий меросидан янги-янги намуналарнинг топилишига ишончимиз комил. Ана шу ишлар амалга ошгач, ҳазрат Худодод шеъриятининг ғоявий-бадиий мукаммал тадқиқи майдонга келгувсидир.
Самарқанд
ШАЙХ ХУДОДОДИ ВАЛИ
ҒАЗАЛЛАР
045
* * *
Менга бу танда жон, сенсиз керакмас.
Ҳаёти жовидон, сенсиз керакмас!
На қилсун ошиқинг ишқингдин ўзга,
Нечаким бўлса жон, сенсиз керакмас!
Нечаким мўъмину бўлсам мусулмон,
Менга дину имон, сенсиз керакмас!
Агар икки жаҳон хушликни берсанг,
Ҳамиша жовидон, сенсиз керакмас!
Худодод найласун пирлик ҳолинда,
Жаҳон ичра жаҳон, сенсиз керикмас!
* * *
Эй, хаёлинг тушгали кўнглумга бўстондир кўнгил,
Васлингиз тахтида бўлса, асру султондир кўнгил!
Мубтало бўлдим сенинг ишқинг билан мен нотавон,
Ибтилоси хуш эрур ҳайрон, ҳайрондур кўнгил!
Маҳзани хуснингда кўрдим ул хату холингни мен
Донаи доминг билан бесару сомондур кўнгил!
Барчани тарк айлабон, қилдим таманно кўргали,
Оҳу вовайло билан гирёну нолондур кўнгил!
Дарди дилни айтмайин, токи шикоят бўлмасун,
Маҳзар ўлди ҳуснингга, маҳзари достондур кўнгил!
Тоқатим ҳам тоқ ўлди, ушбу ҳижрон илкидин,
Васлни жуфт айлагилким, асру пажмондур кўнгил!
Эй Худодод, сабр этиб тур, нола афғонинг қўйиб,
Дамбадам ишқ, ўтида барча бирёндур кўнгил!
* * *
Бу кўнгил ишқида бўлди бас, гирифтор илкидин,
Чораси қолмай битибдур чорайи кор илкидин.
Ҳар замона аҳли диллар кўнглини зор айлабон,
Холи қилмас ҳар замоне кўнглини зор илкидин.
Лутфдин қилди назар, бу аҳли диллар кўнглига,
Аҳли диллар бузмади кўнглини дилдор илкидин.
Эй кўнгил ичдинг эса ишқин шаробин дамбадам,
Бўлғусидур шарбати васли анинг ёр илкидин.
Хажрининг ўтида куйдим баски қилдим мен тамаъ,
Васлини жоми бўлибон унга дилхор илкидин.
Чеҳраси қилди тажалли ҳар тараф сир мулкида,
Қилди холи бу кўнгулнунг шубҳа инкор илкидин.
Сен қачон лойиқ бўлурсен, эй Худодод, васлига,
Токи узмассен, ўзунгни жумла ағёр илкидин.
Манба: «Гулистон» журнали, 1993. 8-9 сон
* * *
Қўймағил ҳаргиз бу савдо, ҳам бу савдо ишқида,
Қилмағил холи кўнгулни дарддин асло ишқида.
Бўлмағим ушбу жаҳондони жиҳат эрди манго,
Икки олам ичра ман бўлсам ҳувайдо ишқида.
Мен азалдин ёр учун туштум бу савдо йўлиға,
То абад бўлсам тақи ҳайрону пайдо ишқида.
Не жиҳат бўлди манга келмак башарлиқ сориға,
Яъни, ул сирри ниҳон тоқи очулсо ишқида.
Эй Худойдод, сири дилни очмағил ҳар хираға,
Кўп риёзатлар керакдур, кўп фаноё ишқида.
P.S. Сўнгги ғазал Комилхон Каттаевнинг «Шайх Худойдоди Вали тарихи» (Самарқанд, 1995) тўпламидан олинди
Манба: ХУРШИД ДАВРОН КУТУБХОНАСИ
Следующая публикация
Нет комментариев