Предыдущая публикация
* * *
Эртеси түшкө жуук, Молоташ үңкүрүнө жакын, кечээ эле шумдуктай алаамат болгон жерде үч атчан пайда болду - эркек, ал алдыда келе жатты жана эки аял. Алар Элес жана эжеси күйөөсү менен болчу. Алар аны бул жакка кайгысы орду толгус экенин өз көзү менен көрсүн, акыры жоготууга баш ийүү керектигине ынансын деп алып келишкен.
Эжесинин күйөөсү Жоро бул жерлерди жакшы билчү. Мурда колхоздун кой багуу фермасынын башчысы болуп турганда жайлоолорго бара жатып бул жакка көп жолу кайрылган, Молоташ үңкүрүн да билчү, ошондуктан Элести эжеси менен тез эле алып келди. Алгач алар жолдо жаткан атылган ак боз аттын өлүгүн көрүштү. Жамгыр алдында дээрлик бир күн жаткандыктан, төрт туягы төрт жакты карап, шишип кеткен, чыңалуудан ээрдин басмайылы үзүлүп кетип, ал бир жакка ооп калган. Ошол эле жерде Арсендин мегафону менен автоматы жатат. Жоро аттан ыргып түштү да, унчукпай экөөнү тең алды. Калтырылган курал, өлтүрүлгөн ат Арсендин да тирүү эместигинен кабар берип турду.
Үңкүргө жамандыктын жышаанын сезе киришти. Элес титиреп, ыйлап жатты, эжеси аны колтуктап алган. Көргөн нерсе аларды тилден калтырды: катып калган көлчүк кандын үстүндө дем албаган адам менен жапайы жырткыч, чоң ак илбирс жатышат. Арсен Саманчиндин башы Жаабарстын көкүрөгүнө жөлөнгөн.
Элес тизелеп жыгылды да, Арсендин муздак колун сылап, ыйлап жатты.
Аялдар көпкө ыйлашты. Эжеси Элестин башына кара аза жоолугун жапты. Жоро үңкүргө улам кирип-чыгып, аялдардын тынчтанышын күттү.
Элес бышактап жанында олтурган эжесине айтты:
- Кумар, сен мага эне катарысың, сенден жашырбай эле коёюн, мен макоолугумдан Арсенге, биздин айылда мындай кылуу мүмкүн эмес экенин билсем да, "Биздин илбирстерден колуңарды тарткыла! " деген ураан менен чыккым келди деп айткам. Арсен анда эч нерсе деген эмес, бирок, албетте, менин сөздөрүмдү жүрөгү менен кабыл алган, анан мына ушундай болду… Эмнеге анттим экен?
- Тынчтан, Элес, жакын адамдар өз ара эмнелерди гана айтышпайт. Тагдырдын буйругу бул. Сен андан көрө бечараны кантип көмөбүз ойлон. Туугандары болгон окуядан кийин көмүү тууралуу уккулары да жок. Маркумду ушу жерге атылган жырткыч менен түбөлүк калтырмак белек.
- Сеники туура. Бирок Арсенсиз мен кантип жашайм? Биз бирге кылым жашап өткөндөй болдук. Соода кылып жүрүп Орусияда аялдар үчүн монастрлар бар деп айтышканын уктум эле. Сураштырып ошо жакка кетем, эч качан кудайга ишенбесем да, күн-түн дебей ал үчүн кудайга сыйынам. Бир шартта гана андайга барбайм - эгер тагдыр мага бакыт берсе, эгер балалуу болсом…
- Кудай жалгасын! А сен кайдан билесиң?
- Эмнегедир күтөм. Түшүмө кирди… Болбосо түбөлүккө монастрга кетем.
Ошол учурда тоолордун үстүнөн күчөп бараткан катуу дабыш угулду. Алар үңкүрдөн чыгып, вертолётту карап турушту. Ал капчыгайды бойлоп, бийик чокулардын үстүнөн учту. Байланган аттар кошкура башташты. Жоро аларды тынчтандыруу үчүн тизгинден алды. Вертолёт айланып-айланып анан алыстап кетти. Ызы-чуу басылганда Жоро:
- Менимче вертолёт бул жакка бекер келген жок. - деди. - Тоодо учуу опурталдуу да. Бул жерде болгон окуя тууралуу райборборго да кабар жетсе керек.
- Бул алардын иши, - деди аялы кошумчалай. - Биздин өз түйшүгүбүз бар. Биз Элес экөөбүз Арсенди кантип көмүү керек деп ойлоп жатабыз. Сен, Жоро, эмне дейсиң?
- Эмне демек элем? Бул жерде ойлонуп да кереги жок, көмүш керек, мүмкүн болушунча тезирээк. Бирок азырынча туугандарынан да, кошуналарынан да эч ким көмүү жөнүндө ооз ача элек. Тилдеп атышат, кыйкырып атышат, каргап атышат - бул чын. Бирок качанга чейин ушинте беришет? Тоодогу жалгыз аяк жолдор менен раматылыктын сөөгүн айылдык чоң көрүстөнгө жеткирүү - оңой иш эмес. Кээ бир жерде сөөктү замбилге салып көтөрүү керек болот, ал үчүн бир нече адам болуш керек.
Кандай болбосун, маселени жакын туугандары менен чечиш керек деген бүтүмгө келди Жоро. Ооба, Арсен Саманчиндин айынан болгон нерсеге баары абдан ачууланып жатышат, бирок көркоо кылмышкерди деле көмүшөт турбайбы.
- Ойлонуш керек, - деп Жоро ойлуу күңгүрөндү. - Азырынча ичкери кирели, Арсендин арбагына багыштап куран окуйун дедим эле. Мен молдо эмесмин, ошентсе да билишимче.
Үчөө кайрадан үңкүргө киришти, маркумдун жанына олтурушту, унчукпай калышты. Алакандарын жайып, Жоро куран окуй баштады, бардык эле айылдыктарга окшоп бул тилде бир да сөз билбесе да, арабча бирдемелерди кобурады. Салт деген салт…
Ушул демилгелүү куран окуу учурунда Элес ойлоп олтурду: эжеси күйөөсү экөө ушундай түшүнүү жана колдоо көрсөткөнү жакшы болду, антпесе жанында эч ким болмок эмес, маркум ушул жерде толук жалгыздыкта унутулуп жата бермек. Анан анын муңдуу ойлоруна жооп кылгансып, сырттан аттардын такаларынын такылдаганы жана кишилердин кобурашкан үндөрү угулду.
Үңкүргө беш киши кирип келишти. Ал Таштанафган менен анын шериктери болчу. Алар салт боюнча тизе бүгүп олтура калбастан, курандын бүтүшүн күтүп, үңкүйүп унчукпай турушту. Куран окулуп бүтөөрү менен Таштанафган кескин айтты:
- Биз силерге Молоташ үңкүрүнө мина коюлганын айтышыбыз керек. Азыр кетишиңер керек, анткени аны жардырабыз. Шашылгыла.
Жоро сөз кайтарды:
- Жардырып эмне кереги бар? Бул жерде набыт болгон Арсен Саманчиндин сөөгү жатат, аны көмүү керек.
- Ал биздин ишибиз эмес. Биз үңкүрдү жардырышыбыз керек, анан өлүк таштардын астында калат - демек, көмүлөт.
- Бул көмүү эмес! - жини келе сүйлөдү Кумар. - Мен силерге аял катары айтам: адегенде көмүү жөнүндө, андан соң жардыруу жөнүндө ойлонгула. Баарыбыз өлөбүз, бардык адамдар, алардын ичинде силер да, өз мөөнөтүндө адамдык салт боюнча жерге берилиши керек.
- Үйрөтпө! Молоташ үңкүрү тапшырма боюнча жардырылат. Ошон үчүн келдик биз. Силерге жарым саат убакыт берилет.
Ошондо жүзүнөн кара жоолугун алып, Элес өзү үн катты:
- Антүүгө колуңар барбасын! Адамдын өлүмү менен ойнобогула. Мындай кесирдик үчүн жооп бересиңер. Мен жол бербейм! Набыт болгон адамдын сөөгүн, аны жерге коюлуу акысынан ажыратып, жок кылууга акыңар жок.
- Сен ким элең? - ушул убакка чейин өзүн араң кармап, туталанып турган Таштанафган кыйкырды. Кечээ анын бул жерде кандай чоң утулушка туш болгонун жана эми өзүнүн классташынын жансыз денесинен өч алууну көксөп турганын Элес кайдан билсин.
- Мен кимминби? Азыр айта турган учур эмес эле! Мына силердин бутуңардын жанында өлтүрүлгөн адам жатат, а мен азыр өлүүгө даярмын. Өлтүргүлө мени, анан жардыргыла. Мен даярмын, жардыргыла, ал экөөбүз таштардын алдында түбөлүккө чогуу калышыбыз үчүн мына азыр жардыргыла!
Эгер Жоронун сабырдуулугу болбогондо бул жапайы көрүнүш эмне менен аяктайт эле айтыш кыйын:
- Таштанафган, мени укчу, аялдар менен антип сүйлөшүү болбойт, алар терең кайгыга батып турушат. Анын үстүнө, маркумдун жанында антип талашып-тартышпайлы, жүр сыртка, сүйлөшөлү, кандай кылабыз кеңешели. Үңкүрдү жардырууга үлгүрөсүң.
Алар сыртка чыгышты жана көпкө чейин күпүлдөштү, талашышты.
Аялдар кайра өлүктүн жанында жалгыз калганда, Кумар сиңдисинин башындагы кара жоолукту оңдоп айтып жатты:
- Ыйлаба, Элес, өлгөндөрдүн арбактары баарын угушат. Сен айтчууңду айттың. Бейиши болгурдун арбагы ыраазы, мындан ары эмне болоорун эркектер чечишсин. Ох, арман-арман…
Элес:
- Рахмат, Кумар, - деди, - бир боорум, сен чын эле мага эне ордунасың. Мына азыр мен ойлоп жатам, эмне үчүн Арсендин тагдыры мынча чукул өзгөрдү, ал абдан акылдуу жана адилет киши эмес беле. Кыз кезимден анын гезитке жазгандарын окуп, теледеги берүүлөрдөн аны калтырбай угаар элем. Экөөбүздүн ортобузда кандай сүйүү болду эле! Эки өмүргө жетмек! Анан мына ушундай өлүм: үңкүрдө жапайы илбирстин жанында көз жумду, таш боор кишилер көчкү менен ал жөнүндөгү эскерүүнү да жер бетинен сүрүп салууну каалашат. Демек, бул эмнени билдирет? Бул аны жогору көтөрөбү же ылдыйлатабы? Бирок мен үчүн ал эми ыйык. Балалуу болсок экен - уулбу, кызбы - тукумдарга анын аты түбөлүккө калса го.
Жоро бир аздан соң бушайман боло кирип келди, Таштанафганды ошол бойдон көндүрө албаганын айтты. Ал эртең мененге чейин убакыт берди, шеф Бектурган менен кеңешип көрөйүн деди. Күткүлө, эртең менен келем, ошондо чечебиз акыры…
Түндө оттун жанында олтуруп, Элес дагы эле ошол жөнүндө ойлоп жатты: эскерүү күндөрү көрүстөнгө, анын күмбөзүнө алардын баласын ээрчитип келүү маңдайына жазылганбы?
Алыскы тоодон ага Кайып колуктунун: "Кайдасың, кайдасың, менин мергеним, жооп бер!" деген үнү угулганда, ал ага шыбырай жооп берди: "Угуп жатам, угуп жатам сени, Кайып колукту, эми мен да сага окшошмун" .
Эртең менен жагдай жакшы жакка бурулду. Өкүнүү адам баласына дароо келбесе керек, өзүндөгү ачуу менен түбөлүк алышуу аркылуу анын жолу оор, бардык мезгилдердин ааламдык боорукерликке болгон чакырыгын жөнөкөй адам үчүн угуу оңой эмес.
Таштанафгандын кишилери замбил, маркумдун сөөгүн орогонго кепин алып келишти. Аны машинелер менен Бектур күтүп турган жерге көтөрүп баруу керек. Демек, Молоташ үңкүрүн жардыруу кийинкиге жылдырылган же токтотулган. Шеф Бектур илбирстин өлүгүн ошол жакка, тоого көөмп салгыла деп көрсөтмө берген.
Өзүн жесир деп жарыялаган Элес кара жабуучан замбилдин артында баратты. Анын артынан эжеси Кумар күйөөсү Жоро менен аттарын тизгинден кармап жетелеп баратышат.
Эч ким ушул тапта Таштанафгандын эмне болуп жатканын биле албады. Ал дагы аза күтүп артта келе жатты. Көздөрүнө жаш алып баратты деп айтышат. Анан бир убакта ушунчалык аздектеген аскердик шапкесин башынан жулуп алып, алыс ыргытып жиберди.
Элес бара жатып: "Угуп жатам, угуп жатам сени, Кайып колукту. Мен дагы келем, сени табам, анан экөөбүз чогуу ыйлайбыз. Күт, мен жакында келем…" деп ичинен кайталап жатты.
Ошол күндөрү бир болумуш айтылып жүрдү, ишенүү кыйын болгон бир болумуш. Таштанафгандын эки жигити Молоташ үңкүрүнө ал жактан атылган "чоң баш-туу куйруктун" өлүгүн сүйрөп чыгып, ошол жактан бир жерге көөмп салуу үчүн кайтып келишкенде, Жаабарс үңкүрдө жок болуп чыгыптыр деп айтып жүрүштү. Бир жакка жоголду Жаабарс. Дайынсыз жоголду…
Кийинчерээк ал көлөкө сымал тоолорду кезип, сандалып жүрөт дешти. Анын өзүн эч ким көргөн жок, бирок карга түшкөн мурдагыдай эле зор издерин көп адам байкады. Жаабарс дагы эле кар күрткүлөрүн кечип жүргөндү жакшы көрөт. Жаралгандан ошондой…
ЭПИЛОГ ОРДУНА
Арсен Саманчин
(Элес Жаабарсованын жарыялоосу боюнча)
ӨЛТҮРҮҮ-ӨЛТҮРБӨӨ. ..
Аңгеме
Кан чачырабаган күн гана калат
жана чабандеси жок ат үркүп качат...
Сыган аялдын төлгөсү
Учакты активдүү зенит огунун аймагынан чыгарып баратып, учкуч аткылоодон канчалык алыстоого үлгүргөнүн аныктоо үчүн ылдый жакты карады. Ылдыйда аны менен чогуу бурулуп, бир капталына кыйшайгансыган калың, күңүрт жашыл токой жайылып жатты, токой кайдагы бир түпсүз туңгуюкка кулачудай түр менен бара-бара аңтарылып бараткандай туюлду. Кийинки мүнөттө учак учуп бараткан калыбында түзөлдү жана токой да заматта өзүнүн туруктуу ордуна кайтып келди, алыстагы түтүндүү горизонт менен жуурулушту. Дүйнө өз ордуна келди. Учкуч демин араң басты жана ошол көз ирмемде учактын алдында күтүүсүз бир нерсе пайда боло калды, ал ушунчалык капыстан пайда болгондуктан учкуч абада эмнеге урунганын түшүнүүгө да үлгүрбөй калды - кандайдыр бир көлөмсүз бирдеме, тирүү, тыкыс денеси менен учакка катуу уруна түштү. Соккудан учак кескин чайпалып барып, учкуч бир нече секундга эч нерсени көрбөй калды...
Бул жанталаша учуп бараткан канаттуулардын чоң тобу болчу, алар учуп бара жатышып көр болуп калгансышты. ..
Учкуч кара терге түштү. Тик ылдый кулабоого тырыша, штурвалды араң кармаган ал, кабинанын терезесине чапталган кандуу аралашмадан жийиркене силкинди.
Канаттуулар күздү күтпөстөн, биринчилерден болуп бул аймактардан учуп кетип жатышты. Алар жайдын толук кезинде топтошо жана жалгыздан, күндүз жана түнкүсүн, басып чыгарыла элек жумурткалары менен уяларын таштап, учуп кетип жатышты, али тумшугунан жем жеген, алсыз моюндарын созгон сары ооз балапандарын калтырып, учуп кетип жатышты. Акырында саз үкүлөрүнүн түнкүсүн уулдаган үндөрү басылып, алар да кайдадыр бир жакка житип жоголушту...
Жан-жаныбарлар качты...
Бардык жактарда бир нече чакырымга созулуп кара түтүнгө капталган токойлор өрттөндү, кылымдар бою турган токой талкаланды, зор кызыл карагайлар бороондогудай карсылдап кулап жатышты. Замбиректердин жамгырдай жаадырган огунун туташ жардырууларынан оргуп, жарылган миналардан, асмандан кулаган бомбалардан, танкалык чабуулдардан жана танкаларга каршы атылган октордон жер солкулдады. .. Жардыруулардан эзилген булактар жээктеринен чыгып, аңдар менен эңкейиштерге куюлуп агып жатты. Бир танка талаанын ортосунда замбирегинин оозун тике асманга каратып, суу толгон жарда түбөлүк жатат...
Ушунун баары күн сайын кайталанып жатты. Бул аймакта аскердик тил менен айтканда, фронттордун согушу жүрүп жаткандыктан токтотулууга эч мүмкүн эмес эле. Фронт фронтко каршы. Ар бир тарап каршылашынын коргонуусун талкалап, чечкиндүү чабуулга өтүп, душмандардын флангдары менен тылдарынын таш талканын чыгарып, адам күчүн жок кылуусу зарыл болчу. Ар бир тарап биринчи болуп каршылашын үзгүлтүккө учуратууну, алдыга озуп чабуулду баштоону өз милдети деп эсептеди...
Бирок азырынча эч кимиси бул тапшырманы аткара алышпады. Мына ошондуктан позициялык согуш күндөн-күнгө, күндөн-күнгө созулду...
Ал эми убакыт өз нугу менен өтүп жатты. Дээрлик күзгө чейин бул согуштук аракеттердин театры деп аталган мейкиндикте замбиректердин үнү күндүз да, түнкүсүн да, жамгырда да, бороондо да басылган жок... Ал жылы канаттуулар ошол бойдон уяларына кайтып келишпеди, тепселенген чөптөр ошол бойдон гүлдөп, уруктана алышкан жок...
Бири-бирин талкалоону көздөгөн фронттук штабдар аңгыча шашылыш жаңы иштиктүү пландарды түзүп, жоготуулар жөнүндө, өлгөндөрдүн жана жарадарлардын саны тууралуу жашыруун маалыматтарды жеткирип жатышты, тиги да, бул да штаб бир ооздон сокку жасоо кубатын күчөтүү зарылдыгын далилдеп, өздөрүнүн жогорку башкы командачылыктарынан дагы жана дагы кошумча тирүү күч, техника, курал-жарак, ок-дары жиберүүнү бирдей суранып жатышты, бирөө жаңы жашоо мейкиндиктерин басып алуу идеясы үчүн, экинчиси ошол эле мейкиндиктерди коргоо максатында. Бирок, кандай гана болбосун, бул да, тиги да шартта кармалып турган согуштук бөлүктөр кетип жатты, фронттордо күчтөр кемип, кайрадан толукталып жатты...
Аңгыча согуш кызыган жай мезгили аягына чыгып баратты жана согушуп жаткан тараптардын ар бири үчүн даярдыктын акыркы мөөнөтү, анын артынан жер бетинде ээ-жаа бербеген күч күтүүсүз селдей каптаган чабуулдар жарып өтө турган акыркы чекке келип жетти...
Жер бетиндеги бардык нерседен күн гана кан чачырабай кала турган ошол улуу иш-аракетке, канаттуулар калтырып кеткен аймактарга, мүмкүн дал ушул жамандык менен бүтүүчү окуялар үчүн жарык дүйнөгө келген көп адамдарды ошол учурда тагдыр айдап келе жатты.
Алардын бирөө бул жакка аскердик эшелондо Саратов шаарынан, Волга боюндагы аптаптуу Азияга кире бериштен келе жатты. Эшелондогулардын баары согушка бараткандарын түшүнүп турушту, бирок кайда, кайсы фронтко, кайсы бөлүккө - муну командачылык гана билет, жоокердин иши - кайда айдашса... Ошентсе да, аларды Москвага алып баратышат деп айтышты, андан ары белгилүү иш - фронтко... Айткандай эле болду. Мындай жүрүштү алдын-ала айтуу кыйын деле эмес болчу.
Саратовдон кечкурун чыгышты, ысык, аба жетпеген түндөн соң, жай бою куурап, аптаптан бозоргон Волга боюндагы талаалардан кийин капталдардан, бирде жакын жерде, бирде темир жолдон окчун жашыл шиберлер менен ийне жалбырактуу токойлор көрүнө баштады, илгерки, эски сүрөттөрдө тартылгандай - суктанып карагың эле келет. Алтургай жоокерлерге жана аткычтык куралга шыкалган жылууланган вагондордун ачык каалгаларынан бир кыйла серүүн аба сокконсуду. Бир аздан соң жыш токойлор башталды. Өздөрү Орусиядан эмес эле, кайдадыр бир башка жактардан келе жаткансышып, жоокерлер:
Следующая публикация
Нет комментариев